«Толибон» тан олиниш арафасидами?

Сирожиддин Ҳаққоний қидирувда эканига оид эълон. denvergazette.com сайти фотосурати

Россия Бош прокуратураси Россия Федерациясида «Толибон»* фаолиятига рухсат бермоқчи, Вашингтон эса толиблардан террорчи тамғасини олиб ташламасада, уларни глобал ёвузликка қарши курашда ўзининг асосий иттифоқчисига айлантиришга тайёр кўринади. Битта савол ноаниқлигича қолмоқда: америкаликлар ўз режаларини амалга ошириш учун қанчалик узоққа боришга тайёр?

Март ойида Қўшма Штатлар Афғонистон Ички ишлар вазири Сирожиддин Ҳаққоний боши учун ваъда қилинган 10 миллион доллар мукофотни бекор қилди. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, аввали Ҳаққонийнинг ҳибсга олинишига ёрдам берадиган маълумот учун ўн миллион ваъда қилинганди. Аммо моҳият ўзгаришсиз қолмоқда: «Толибон»нинг етакчи шахсларидан бири бўлган юқори мартабали афғон амалдори энди тинч ухлаши мумкин – энди на Америка капитани, на Темир одам, на бошқа ватанпарвар супермен дунё бўйлаб Ҳаққонийни қидириб, топиб, уни жомадонга солиб, АҚШга олиб келиб, ваъда қилинган мукофотни ололмайди.

Мукофотнинг бекор қилинганини ФҚБ ёки АҚШ Давлат департаменти эмас, балки Афғонистон муваққат ҳукумати Ички ишлар вазирлиги матбуот котиби Абдулметин Қани эълон қилгани қизиқ бўлди. Энг қизиғи, Сирожиддин Ҳаққонийнинг исми ФҚБ халқаро террорчилар рўйхатидан ўчирилмаган. У Сирожиддин билан биргаликда «Толибон» ҳаракатининг асосий қисми бўлган «Ҳаққоний тармоғи»* деб номланган террор ташкилотини бошқарадиган укалари Абдулазиз ва Яҳё Ҳаққоний билан бирга мазкур рўйхатда турибди.

Шундай қилиб, Ҳаққонийлар оиласи ҳамон террорчи ҳисобланади, бироқ уларни экстрадиция қилиш учун энди пул ваъда қилинмайди. Бу нимани англатади? АҚШ умуман терроризмга қарши курашдаги саъй-ҳаракатларини сусайтираётганимини ёки ака-ука Ҳаққонийлар, жумладан «Толибон» ҳаракати раҳбари Ҳайбатуллоҳ Охундзодадан кейинги иккинчи шахс бўлган Сирожиддин улар учун энди унчалик хавфли эмас эканиними? Ёки, эҳтимол, гап АҚШ ва «Толибон» нинг ярашиши ва яқинлашиши ҳақида кетаётгандир?

Учинчи версияни 20 март куни толиблар АҚШ фуқароси Жорж Глезманни ҳеч қандай шартларсиз қамоқдан озод қилгани тасдиқлайди. Шу маънода, 2021 йили «Толибон» ҳокимиятга келганидан сўнг тўхтаб қолган икки давлат ўртасида тўлиқ дипломатик муносабатларни қайта тиклаш бўйича АҚШ ва Афғонистон муваққат ҳукумати ўртасида музокаралар бошлангани ҳам диққатга сазовордир. Бундан ташқари, «Толибон» режими вакили Забиҳуллоҳ Мужоҳид муваққат ҳукумат урушни тугатгани ва АҚШ билан яхши муносабатлар ўрнатиш тарафдори эканини айтди.

Аслида, Америкада «Толибон»га нисбатан сиёсатни юмшатишга бўлган уринишлар Байден давридаёқ бошланганди. 2021 йили Америка қўшинларининг Афғонистондан олиб чиқилиши толибларга ҳокимиятни қўлга киритишга имкон берганди. Сўнгги кунлар воқеалари шуни кўрсатадики, Вашингтон ва «Толибон» ўртасида ўзаро манфаатли ҳамкорлик аллақачон бошланган. Агар ҳақиқатан ҳам шундай бўлса, бундай ҳамкорлик Қўшма Штатлар учун, радикал исломнинг бошқа тармоқлари вакиллари учун нималарни англатади?

Аммо бу саволга жавоб беришга ҳаракат қилишдан олдин, келинг, «Толибон»нинг энг радикал қаноти ҳисобланган Ҳаққонийлар оиласи ва унга алоқадор «Ҳаққоний тармоғи» аслида нима эканини аниқлаб олайлик.

Энди таҳдид солмайдими?

Жалолиддин Ҳаққоний. ytimg.com сайти фотосурати

«Ҳаққоний тармоғи» совет-афғон уруши даврида йирик дала қўмондони бўлган ва совет қўшинларига қарши курашган Жалолиддин Ҳаққоний томонидан яратилган. Ҳоқонийларни нафақат маҳаллий қабилалар, балки йирик хорижий ҳомийлар, биринчи навбатда ислом мамлакатлари ва АҚШ ҳам қўллаб-қувватлаган. У «Толибон» билан яқиндан ҳамкорлик қилган ва ҳатто ҳаракат етакчиларидан бирига айланган. 1990-йиллар ўрталарида Афғонистонда «Толибон» биринчи марта ҳокимият тепасига келганида, Ҳаққоний Афғонистон янги ҳукуматида муҳим лавозимларни эгаллаган. 2000-йиллар бошида НАТО мамлакатга кирганидан сўнг, Ҳаққоний қуролини альянсга қарши ўгириб, 2018 йил ўлимига қадар унга қарши курашган.

Жалолиддин Ҳоққоний фаолиятини унинг ўғиллари давом эттирдилар, улардан энг фаоли ва обрўлиси Сирожиддин бўлган. 2021 йили «Толибон» яна ҳокимиятга келганидан сўнг, у Афғонистон Ташқи ишлар вазири ва ҳаракатдаги иккинчи муҳим шахсга айланди.

2024 йил декабрида Кобулдаги худкушлик ҳужумида «Ҳаққоний тармоғи» асосчисининг укаси ва Сирожиддиннинг амакиси Халил Раҳмон Ҳаққоний ҳалок бўлади. Толиблар ҳукуматида у қочқинлар ва репатриация масалалари билан шуғулланган. Унинг ўлими учун жавобгарликни «ИШИД»* экстремистик ташкилоти ўз зиммасига олади. АҚШ ҳам ўта хавфли террорчи деб ҳисоблаган Халил ўлимидан уч йил олдин у ҳақидаги маълумот учун 5 миллион доллар ваъда қилинганди. Бу воқеалар ўзаро боғлиқлиги ҳақида бир нима дейиш қийин. 2015 йилдан бери «Толибон»га қарши қаттиқ кураш олиб бораётган ИШИД америкаликларнинг қўшимча рағбатларига муҳтож эмас эди ва Халил Ҳаққонийни, улар айтганидек, соф «хурмат» юзасидан ўлдириши мумкин эди.

Ҳаққоний тармоғининг ўзига хос хусусияти унинг ўз режаларини амалга оширишда қатъиятлиги ва шафқатсизлигидадир. Унинг раҳбарлари, биринчи навбатда, Сирожиддин қоғоздан ясалган йўлбарслар эмас, балки ҳарбий тўқнашувларда тобланган одамлардир. Сирожиддин Ҳаққоний 2008 йили халқаро террорчи сифатида тан олинган ва Қўшма Штатлар томонидан Америка қўшинларига қарши ўнлаб ҳужумларни уюштирганликда, жумладан Кобулдаги Serena меҳмонхонасидаги АҚШ фуқароси ўлимига сабаб бўлган ҳужумда айбланган.

Шундай қилиб, бундай одамга нисбатан, бирданига ярашиш мақсадида қадамлар қўйилди. Қўшма Штатлар анъанавий равишда битта жумлада ифодаланиши мумкин бўлган принципга амал қилишига қарамай: «Кимки америкаликка ҳужум қилса (демакким: Америкага) жазоланиши шарт». Ва тўсатдан Америка разведка хизматлари Сирожиддин Ҳаққонийдан жазоловчи нигоҳини олиб қочди. Бундан ташқари, бутун «Толибон»га нисбатан муросали қадамлар ташланмоқда.

Сирожиддин Ҳаққоний. pajhwok.com сайти фотосурати

Шундай қилиб, яқинда АҚШ разведкаси миллий хавфсизликка таҳдидларни баҳоловчи йиллик ҳисоботини эълон қилди. Афғонистоннинг бирданига бу таҳдидлар рўйхатидан олиб ташлангани эътиборни тортади. Бунинг қандайдир формал асослари бор: «Толибон» кўплаб радикал исломий оқимлардан фарқли ўлароқ, маҳаллий, деярли миллий актор саналади, яъни уни биринчи навбатда Афғонистондаги вазият қизиқтиради ва бошқа ҳеч нарса билан иши йўқдек.

Бироқ, амалда, бу нарсалар жўн эмас.

БМТнинг таҳлилий қўллаб-қувватлаш ва санкциялар мониторинги гуруҳи экспертларининг ҳисоб-китобларига кўра, 2024 йил охири ҳолатига кўра, Афғонистонда 20 дан ортиқ террорчилик ячейкалари фаолият кўрсатмоқда, бу эса нафақат мамлакат ичида, балки бутун Марказий Осиё ва ҳатто дунёнинг қолган қисми хавфсизлигига ҳам таҳдид солмоқда.

Бундан ташқари, ҳисобот муаллифларига кўра, «Толибон» бутун дунё бўйлаб жиҳодчиларни қўллаб-қувватловчи «Ал-Қоида»* халқаро террорчилик тузилмаси билан боғлиқ айрим гуруҳларга ёрдам бермоқда. Шундай қилиб, афғон ҳукумати экстремистларни бошпана ва ўқув лагерлари билан таъминлайди, баъзан моддий ёрдам кўрсатади, шунингдек, алоҳида ҳаракатлар раҳбарлари ва қўмондонларининг ҳарбийлаштирилган хавфсизлигини таъминлайди.

Гап афғон миллатига мансуб бўлмаган гуруҳлар, жумладан, «Теҳрик-и-Толибон Покистон» (ТТП) *, «Ўзбекистон Исломий Ҳаракати» *, асосан этник тожиклардан иборат «Жамоат Ансоруллоҳ» * ҳақида кетмоқда. Бундан ташқари, экспертларнинг фикрига кўра, ҳатто «Толибон»га душман бўлган «ИШИД-Хуросон»* ҳам Афғонистонда фаолият юритади, шунингдек у «Вилоят Хуросон»* номи билан ҳам танилган, у Россияга ҳам кўз олайтирган — айнан у Россиянинг «Крокус Сити Холл»идаги теракт учун жавобгарликни ўз зиммасига олди.

Маълум бўлишича, «Толибон» у ёки бу тарзда халқаро террорчи ташкилотлар билан боғланган, гарчи улар билан расман уруш олиб бораётган бўлса ҳам, масалан, ИШИД билан. Бу биринчидан.

Иккинчидан, ўтган йили вазият айнан шундай бўлди, Афғонистон ва «Толибон» таҳдидлар рўйхатида қайта-қайта тилга олинди. Вашингтоннинг, хусусан, Ҳаққонийларга ва умуман «Толибон»га нисбатан кескин илиқлашишига нима сабаб бўлди?

Имконсиз нарсаларни амаллаш санъати

Эҳтимол, бундай жиддий ўзгаришларнинг сабаби замонавий сиёсатдаги одатий ҳолатни бутунлай ўзгартириб юборган янги дунё тартиби ёки, шунингдек янги дунё тартибсизлиги деб аталаётган вазиятдир. Баъзилар бу жараённинг бошланишини 2014 йили, Қримнинг Москва қўлига ўтгани ва БМТга аъзо учта давлат: Россия, Сурия ва КХДР томонидан ДХР (Донецк халқ республикаси) ва ЛХР (Луганцк халқ республикаси) тузилган пайтдан бошланган деб биладилар. Бошқалар эса, янги тартибни Украинада махсус ҳарбий операция бошланганидан бошлаб ҳисоблаш керак, деб ҳисоблайдилар. Аммо, шубҳасиз, янги дунё тартиби, яъни хаос, АҚШда Дональд Трамп ҳокимият тепасига келиши билан ўзини энг яққол намоён қилди.

Биз АҚШ 47-президенти ноодатий қадамларини санаб ўтмаймиз — улар маълум. Трамп шарофати билан нафақат халқаро сиёсатда, балки бутун жамиятда ҳукмронлик қилган айрим тамойиллар ҳақида гапиришнинг ўзи кифоя. Улар орасида кучлининг ҳақлиги, жазосизлик, масъулиятсизлик, беадаблик, очиқ-ойдин ёлғон, тушунчаларни алмаштириш ва ҳоказо. Агар дипломатия имкониятлар санъати деб аталса, Трамп даврида де-факто дипломатия амалда йўқ бўлиб кетди, чунки ҳамма нарса мумкин бўлди, ҳатто имконсиз нарсалар ҳам. Инсон ҳуқуқларининг поймол этилиши каби «майда нарсалар» ҳақида гапиришнинг ҳам кераги йўқ, у нимада ифодаланган бўлишидан қатъи назар. Лекин НАТО иттифоқчиларига нисбатан асоссиз таҳдид ва ҳақоратлар, Украина мисолида бўлганидек, очиқ мустамлакачилик сиёсатини олиб бориб, чет эл ҳудудларини босиб олишга уринишлар – жаҳон ҳамжамияти бунга шунчаки оддий ибора билан жавоб беряпти : «шундай қилсаям бўларканда-а?»

Кўриниб турибдики, мумкин экан.

Трамп рақибини жисмонан йўқ қилишга қодирми ёки йўқлигини билмаймиз, лекин у «итоатсиз» мамлакат ёки одамларга «дўзах эшиклари»ни очиб беришга оид таҳдидлар қилишга қодир ва керак бўлса, ушбу ваъдасидан чиқиши ҳам мумкин.

Бироқ, дунё бир неча бор амин бўлдики, Трамп ўз сўзидан тонмайди: агар хоҳласа — беради, хоҳласа — қайтариб олади. Ҳаттоки Америка президенти тарафдорлари ҳам шундай дейишяпти: Дональднинг гапига қулоқ солманглар, нима қилаётганига қаранглар. Лекин сиёсатчининг сўзлари кўп жиҳатдан унинг ҳаракатларини изоҳлайди. Трамп каби қудратли одамнинг битта ўймалай гапирган гапи дунёнинг ярмини остин-устун қилиб юбориши мумкин. Ва кейин «ҳазиллашгандим», «нима деганимни эслай олмаяпман» ва шунга ўхшаш баҳоналар ёрдам бериши даргумон.

Албатта, қанчалик хоҳласангиз ҳам, Трампни фақат қора бўёқда тасвирлай олмайсиз; у ҳам худди матрас каби ёрқин чизиқларга ҳам эга. Масалан, у 7 октябрь фожиасидан сўнг бутун дунёда мисли кўрилмаган босимга дуч келган ва бирданига асосий «неоколониалист»га айланган Исроилни ҳимоя қилишда қатъий турибди. Мана энди, Ҳаққоний, «Толибон» ва исломий радикализм муаммосига қайтиш вақти келди.

Заҳарни заҳар кесади

Трамп ҳозиргача озми-кўпми ўз сўзини бажара олган ягона соҳа бу — Исроил билан иттифоқчилиги. Барча фаластинликларни Миср ва Иорданияга жойлаштириш ва Ғазони «Яқин Шарқ Ривьера»сига айлантириш карикатурасини бир четга суриб қўйсак, унинг позицияси бошқача кўринади. У, аввалги АҚШ маъмурияти каби, Исроилни қурол-яроғ билан қўллаб-қувватлайди, у деярли барча қарорларда у билан бирдам ва яҳудий давлати учун жуда муҳим бўлган ишончли халқаро ҳимояни таъминлайди. Трамп Яқин Шарқ минтақасида катта сиёсий фаолликни бошлади. Хусусан, у Хамасга босим ўтказиб, уни исроиллик гаровдагилар бўйича келишувларга риоя қилишга чақирди, «Ҳизбуллоҳ» билан жанг қилиб, Ливанни ўққа тутиб, бомбалай бошлаган яҳудий давлатининг қўлини бўшатиб ташлади, ҳуситларга қарши ҳарбий ҳаракатлар бошлади. Гарчи, ҳуситлар Исроилга унчалик тазйиқ ўтказмаётган бўлсалар ҳам, уларнинг ортида яҳудий давлатининг энг изчил ва ғоявий душмани бўлган Эрон турибди. Трамп Эронга таҳдид қилиб, Эрон икки ой ичида ядровий келишувга эришади, акс ҳолда у бомбардимон қилинади, деди.

Гарчи ислом давлатлари орасида Исроилга бетараф ва ҳатто Озарбайжонга ўхшаб содиқ бўлганлар ҳам бор бўлса-да, АҚШнинг жаҳон жандарми сифатидаги кескин позицияси «ислом халқи» деб аталмиш гуруҳларнинг бирлашишига олиб келади, бу эса Американинг ҳозирги сиёсати нафақат Исроилпараст, балки исломга қарши сиёсат сифатида талқин қилиниши мумкин. Бундай қудратли таҳдид олдида ҳаммани айтмаса ҳам, шиа ва суннийлар бирлашиши мумкин. Ислом олами нафақат молиявий куч, балки кўп сонли радикал, жумладан, террорчи ташкилотлардан иборат экани ҳисобга олинса, Трамп ўз фаолияти билан ўзини анча қийин аҳволга солиб қўяди.

Дональд Трампнинг 2019 йил 28 ноябрда Афғонистоннинг Баграм аэропортига кутилмаган ташрифи чоғида америкалик ҳарбий хизматчилар билан кечки овқатда бирга бўлгани. ZUMA Пресс фотосурати

Шубҳасиз, АҚШнинг «Толибон» билан консенсусга интилиш сабабларини айнан шу ердан излаш лозим. Расмий равишда маҳаллий характерга эга бўлишига қарамай, «Толибон» ҳозирда радикал исломий ташкилотлар орасида етакчи ўринлардан бирини эгаллаб турибди. Унинг позицияси бошқа шунга ўхшаш ҳаракатларга нисбатан барқарор, чунки биринчи навбатда «Толибон» ўз давлатига эга. Шубҳасиз, бу ҳолатда Трамп ва унинг маслаҳатчилари ўзларининг одатий «бўлиб ташла ва устидан ҳукмронлик қил» тамойилини амалга оширишга ҳаракат қилишмоқда. Бундан ташқари, мазкур ибора «қарши қўй ва ҳукмронлик қил» кўринишини олиши ҳам мумкин.

Турган гап, Американинг ислом оламида анъанавий иттифоқчилари бор, бироқ бу иттифоқчилар асосан партикуляр ва қуролли можаролар билан боғлиқ эмас. Афғонистон анъанавий равишда ҳарбийлаштирилган давлат ҳисобланади. Қолаверса, у бир томондан ИШИД каби баъзи террорчи ташкилотларга қарши курашаётган бўлса, иккинчи томондан «Ал-Қоида» билан боғланган ва яширин террорчи ташкилотлар билан интеграциялашган.

Афтидан, Трамп «Толибон» радикал исломда АҚШнинг ўзига хос таъсир агенти ва Вашингтонга душман бўлган ислом давлатлари ва террорчилик ташкилотларига қарши курашувчи воситага айланишига умид қилаётганга ўхшайди. Ғоя янги эмас; Бу ҳатто Барак Обама даврида ҳам тилга олинган. Лекин гапириш бошқа, уни амалга ошириш бошқа. Афтидан, Оқ уйнинг амалдаги маъмурияти ниҳоят АҚШ ва «Толибон» ўртасида ҳарбий иттифоқ тузиш вақти келди, деган хулосага келган.

Айнан шу мақсадда яқин-яқингача, ҳатто Афғонистонда ҳам пинҳона яшашга, омма олдида кўринмасликка мажбур бўлган ака-ука Ҳаққонийларга нисбатан санкциялар бекор қилинмоқда. Акс ҳолда, улар 2022 йили Кобулда Америка учувчисиз аппарати томонидан ўлдирилган «Ал-Қоида» етакчиси Айман ал-Завоҳирий тақдирига дуч келишлари мумкин.

Шу ўринда таъкидлаш жоиз, Ҳаққонийлар эҳтиёткорликда ягона эмаслар. Умуман олганда, диний ақидапарастларнинг ҳозирги авлоди аввалгиларидан фарқ қилади. Улар энди нариги дунёдаги ҳурлар билан учрашишга ошиқмаяптилар, улар савдолашишга тайёр ва террорчилик ҳужумини амалга ошириб, худкуш камар билан бирга майда-майда бўлакларга бўлиниб кетишдан кўра, кабоб дўконига бориб, мазали тушликни афзал кўришади.

Америкаликларга келсак, улар ислом оламида Америка манфаатларининг махфий қўриқчисига айланиши мумкин бўлган «Толибон» билан ҳамкорлик қилиш эвазига Ҳаққоний оиласи гуноҳларини тушуниш ва кечиришни афзал кўришмоқда. Айнан шу нарса Ҳаққонийга қарши санкциялар эҳтиёткорлик билан бекор қилинаётганини тушунтиради – зеро, мукофот иштиёқманлари иштаҳасини қўзғатмаслик учун. Расман, Ҳаққонийлар ҳанузгача террорчилар деб аталади, уларни Америкага ҳайрихоҳликда гумон қилинмасликлари учун. «Толибон» Трампнинг янги сиёсати туфайли ҳам легитимликка эришади ва АҚШнинг жиддий даъволаридан қўрқмасдан Афғонистонни хотиржам бошқараверади.

Бундай сиёсат қандай натижалар беришини олдиндан айтиш қийин. Тарихдан маълумки, ҳатто америкаликлар томонидан яратилган ва қўллаб-қувватланган исломий гуруҳлар ҳам эртами-кечми назоратдан чиқади ва ўз ҳомийларига қарши ҳаракат қила бошлайдилар. Бироқ, бу ерда, эҳтимол, тенг бўлмасада, ҳеч бўлмаганда ўзаро манфаатли муносабатларнинг янги тизими таклиф қилинмоқда.

Қизиқарли тафсилот: Россия Бош прокуратураси яқинда «Толибон» ҳаракатининг Россиядаги фаолиятини тақиқлашни тўхтатиш талаби билан Олий судга мурожаат қилди. Москва узоқ вақтдан бери толиблар билан келишувга эришишга ҳаракат қилган, бироқ улардан террорчи тамғасини олиб ташлашга журъат этолмаганди. АҚШдан юққан қўринади. Кремль толиблардан Коля Остен-Бакен**нинг польшалик ҳурлиқо Инга Зайонцдан талаб қилган нарсасига, яъни севгига эриша оладими, йўқми буни вақт кўрсатади.

Ҳозирча, воқеалар ривожини кузатамиз.

* РФда террорчи деб тан олинган ташкилот.

** Ильф ва Петровнинг «Олтин бузоқча» асари қаҳрамони.