Ўзбекистонни қувиб етиш мақсадида

Алишер Аминов. Алишер Аминов архив фотосурати

Совет даврида Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасида, жумладан, спортда ҳам очиқчасига рақобат мавжуд эди. 1970-йиллари қўшниларни куйдирган ҳолда Тошкентда муз майдони қурилди, бу эса республикага Гиннеснинг рекордлар китобига хоккей ривожланаётган дунёдаги энг жанубий минтақа сифатида кириш имконини берди. Бироқ, бу ҳолат қўшниси Қозоғистон каби хоккейда шон-шуҳратга эришга мкон бермади. Энди эса вазият тескари томон ўзгарган. Қозоғистонликлар энди Жаҳон чемпионатига йўлланма олган ва ўз ўйинчиларини Европанинг энг яхши клубларига юбораётган қўшнисининг муваффақиятларига ҳавас қилишмоқда. Ахир бир пайтлар «Қайрат» ва «Пахтакор» ўртасидаги рақобат Совет футболидаги энг муҳим воқеалардан бири бўлганди. «Фарғона» Қозоғистоннинг Ўзбекистонни қувиб етиш имкониятларини таҳлилчи, иқтисодиёт ва ҳуқуқ бўйича халқаро эксперт, ФИФА эксперти, РФИ президентлигига номзод, Ўзбекистон ва Тожикистон учун футболни ривожлантириш дастурларини ишлаб чиққан, иқтисодиёт фанлари доктори Алишер Аминов билан муҳокама қилди.

— Мамлакатнинг Осиё Футбол Конфедерациясидан (ОФК) УEФАга ўтиши тўғри қарор бўлганми ёки йўқми деган савол ҳозирда Қозоғистонда фаол муҳокама қилинмоқда.

— Европага ўтиш миллий футболни мустаҳкамлаш умидида амалга оширилди, Европа ривожланиш йўли самаралироқ деб ҳисобланди. Аммо вақт кўрсатдики, миллий жамоалар ва клубларнинг натижалари борасида ҳеч қандай тараққиёт кузатилмади. Баъзи алоҳида ютуқлар ҳам бўлди: Адиев қўл остида миллий терма жамоанинг Чақирув лигасида ўз гуруҳида ғолиб чиққани ва Евро йўлланмаси учун курашгани ёки аввал «Астана», кейин эса «Кайрат»нинг Чемпионлар лигаси гуруҳ босқичига чиқишини мисол қилиш мумкин. Аммо бу борада ютқулар анъанаси ҳақида гариролмайсиз.

Бундан ташқари, агар Ўзбекистон ва Қозоғистонда футбол ривожланишини таққосласак, сўнгги йилларда ўзбек футболида, айниқса, Ўзбекистондаги футболдаги барча ҳал қилинмаган тизимли муаммоларга қарамай, миллий жамоаларнинг муваффақияти борасида сезиларли тафовут кузатилмоқда.

— Яқинда Қозоғистон президенти Қосим-Жомарт Тўқаев футболни ривожлантиришнинг устувор йўналишини, жумладан, бошқарувни ислоҳ қилиш ва клубларни тўғридан-тўғри давлат маблағларидан, шунингдек, инфратузилма лойиҳаларидан олиб ташлашни белгилаб берди. Бу бурилиш нуқтасими? Федерациянинг роли қандай?

— Ҳукм чиқаришга ҳали эрта. Асосийси, бошқарув тизимида туб ислоҳотларни бошлаш лозим. Бу ерда асосий шахслар мансабдор шахслар ва бизнес вакиллари эмас, балки футбол объектлари бўлиши керак. Қозоғистон президенти профессионал футболга ортиқча маблағ сарфлаш ва миллий жамоалар ва клубларнинг халқаро майдонда узоқ муддатли натижаларга эриша олмаслигидан ғазабланмоқда — бу аллақачон огоҳлантирувчи белги. Такрор айтаман, Тўқаевнинг сабр-тоқати тугаб бормоқда. Акиматлар (вилоят ва шаҳар маъмуриятлари) клубларга жуда катта маблағ сарфламоқда, клублар эса халқаро миқёсда бирон бир спорт натижаларини намойиш эта олишмаяпти. Европада рақобатлаша оладиган юқори даражадаги ўйинчилар етишмаяпти. Бироқ, барча муҳим қарорларни қабул қиладиган бошқарув органи бўлган Қозоғистон футбол федерацияси (ҚФФ) ижроия қўмитаси бутунлай футбол субъектларидан иборат эмаслиги аниқ. Ижроия қўмитаси йирик бизнес ва ҳукумат вакиллари томонидан бошқарилади ва қарор қабул қилиш даражаси тор доирадаги одамлар манфаатларига йўналтирилган бўлиши мумкинлигига ишониш учун асос бор. Бошқа томондан, футбол субъектларининг асосий тизимли қарорларни малакали қабул қилишга тайёрлик даражаси масаласида муаммо бор: улар узоқ йиллардан бери иқтисодиёт ва спорт ҳуқуқи бўйича тегишли таълим олмаганлар.

Қосим-Жомарт Тўқаев ва ФИФА президенти Жанни Инфантино. Оқўрда фотосурати

— Ислоҳотларни қаердан бошлашни тавсия қиласиз?

— Ҳар томонлама таҳлилсиз баҳолаш қийин. Барча соҳалар бўйича маълумотлар керак: ёшлар футболи, мутахассисларни тайёрлаш, федерациянинг бошқарув модели, асосий спорт қонунчилигини баҳолаш ва профессионал мусобақаларни таҳлил қилиш. Ўзбекистондаги сўнгги ислоҳотларнинг ҳам ижобий, ҳам салбий тажрибаларини ориентир сифатида ўрганишга арзийди.

— Масалан?

— 2023 йил 7 апрелда Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев «Маҳаллий ва профессионал футболни ҳар томонлама ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги фармонни имзолади. Ҳужжатда кўплаб янгиликлар мавжуд, аммо бир нечта масалалар амалдорлар томонидан йилдан-йилга муҳокама қилиниб келинмоқда ва ўнлаб йиллар давомида ҳал қилинмаган. Республика мустақиллигининг 34 йилида ўндан ортиқ шунга ўхшаш фармонлар чиқарилган, аммо амалга ошириш сифати ва самарадорлиги пастлигича қолмоқда. Тизим қарор қабул қилишнинг бир неча даражаларини ўз ичига олади, аммо энг муҳими — ҳеч бўлмаганда Ўзбекистон ва Қозоғистонда – давлат даражасида. Кам сонли мамлакатларда бундай ҳужжатлар спорт ҳамжамияти эмас, балки юқори лавозимли ҳукумат амалдорлари томонидан ишлаб чиқилади. Ушбу вертикал тузилмани ҳисобга олган ҳолда, Қозоғистон Президент администрацияси (ПА) спорт ва футбол масалалари бўйича профессионал эксперт материаллари ва таклифларини тайёрлашга қодир малакали мутахассислар борлигини тушуниш муҳимдир. Шубҳасиз, президентнинг футболнинг тизимли муаммолари ва ечимларини тушуниши Спорт вазирлиги, ҚФФ раҳбарияти, президент маслаҳатчиси ва ПА раҳбарининг иш сифатига боғлиқ. Агар мамлакат раҳбарияти тизимни ўзгартиришга тайёр бўлса, бу футбол тизимининг барча даражаларидаги ишлар ҳолатини батафсил таҳлил қилишдан бошланиши керак.

— Қандай вариантлар мавжуд?

— Собиқ Совет Иттифоқи ва Қозоғистондаги ҳар қандай федерациянинг футбол тузилмаси, бошқа нарсалар қатори, бошқарувнинг тўртта даражасини ўз ичига олиши керак: давлат, профессионал (барча соҳалар учун масъул бўлган ҚФФ), маҳаллий (маҳаллий федерациялар) ва ёшлар (захираларни ривожлантириш). Бу даражаларнинг барчаси бир-бири билан боғлиқ бўлиши керак. Соҳанинг самарали ишлаши учун асосий масалалар турли даражаларда ҳал қилиниши керак, давлат қаерда иштирок этиши ва қаерда унинг иштироки ҳаддан ташқари кўп эканини аниқ тушуниш керак. Ривожланган Европа футбол мамлакатларининг тажрибаси ўрганилиши ва шунга асосланиб, маҳаллий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда, аниқ амалга ошириш механизмларига эга лойиҳалар ишлаб чиқилиши лозим. Кейин ҳужжат футбол ҳамжамиятига муҳокама учун тақдим этилиши ва янги стратегия ва ривожланиш дастури ҚФФ Ижроия қўмитаси ёки Конгрессида тасдиқланиши керак. Шундан кейингина давлат идоралари билан ишлашни бошлаш керак, токи президентга берилган таклифлар декларатив ёки популистик характерга эга бўлмасин.

— Лекин ўзгаришлар борку?

— Қозоғистонда профессионал футболни ислоҳ қилиш ниқоби остида ҳозирда нимани кўрмоқдамиз? Клуб акцияларини хусусий бизнесга сотиш бўйича давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган битимлар эълон қилинмоқда. Бош вазир Олжас Бектенов эълон қилишича Турлов, Ломтадзе ва Кан Қозоғистон клубларини сотиб олишлари мумкин. Бу саволларни туғдиради. Агар клуб зарур шарт-шароитларсиз йирик минтақавий бизнес томонидан сотиб олинса, унинг келажаги қандай бўлади? Агар клуб самарасиз иқтисодий тизимда мавжуд бўлса, бизнес жамоани доимий равишда қўллаб-қувватлаши ва молиялаштиришига кафолат борми? Ишлайдиган иқтисодий модел бўлмаган тақдирда, давлат давлат корхоналаридан ташқари қандай ҳомийни «тайинлаши» мумкинки? Хусусий бизнесни фақат куч билан жалб қилиш мумкин. Ҳақиқат номаълумлигича қолмоқда. Асосан, пойдевор қўймасдан, йиллар давомида ҳал қилинмаган тизимли муаммолар давлатдан йирик бизнес зиммасига юклатилмоқда.

Тимур Турлов ва ҚФФ собиқ президенти Адилет Барменқулов. ҚФФ матбуот хизмати фотосурати

Клубларнинг аксарияти йилига 100 миллион евродан ортиқ умумий бюджет билан минтақавий акиматлар томонидан қўллаб-қувватланган бўлса-да, клублар деярли ҳеч нарса ишлаб ололмасди. Йиллар давомида ўрта даражадаги хорижлик ўйинчиларнинг кўплиги ва Европанинг юқори лигаларига маҳаллий ўйинчиларнинг кириб келишининг етишмаслиги кузатилди. Янги сотиб олинган клублар бир йил ичида бизнесни сусайтириши ва ҳукумат олдидаги «ижтимоий масъулият» сифатида қабул қилиниши мумкин. Баъзи клублар эгасиз қолиши ва ёмонлашиши, бюджетлар қисқариши ва футболчилар ва академиялар зарар кўриши мумкин.

Идеал ҳолда, ҳукумат фундаментал қарорлар қабул қилиши ва тартибга солувчилар клубларнинг омон қолишига ёрдам берадиган тизимни ишлаб чиқиши керак. Акс ҳолда, биз Ўзбекистондаги каби вазиятга дуч келишимиз мумкин: Ўзбекистон президентининг клубларни хусусийлаштириш тўғрисидаги фармонидан бери уч йил ўтди ва хусусий бизнеслар бирорта ҳам жамоа сотиб олмади. Ҳатто Бекобод металлургия заводи ва ягона хусусий клуб «Турон» (Яйпан) ҳам уларни молиялаштиришдан бош тортди ва клублар ёпила бошлади. Ҳозирча бирорта ҳам Қозоғистон клубини молиявий жиҳатдан самарали актив деб ҳисоблаш мумкин эмас — улар ҳатто харажатларининг 10 фоизини ҳам қоплай олмайдилар, телевидение ҳуқуқларидан тушадиган даромад деярли йўқ ва томошабинлар сони ҳам муаммоли. Охир-оқибат, давлат билан у ёки бу тарзда боғлиқ бўлган йирик бизнеслар клуб харажатларини бюджетдан тендерлар ва ҳукумат шартномалари орқали қоплайдилар.

— Қозоғистон профессионал футбол лигасини ким бошқаради деб ўйлайсиз?

— Бугунги кунда лига фаолиятини тубдан яхшилашга қодир бўлган мутахассисни мамлакат ичида топиш қийин. Дастлабки босқичда, менимча, энг яхши вариантлардан бири ривожланган футбол мамлакатларидан олий лигаларда муваффақиятли тажрибага эга бўлган бир гуруҳ европалик менежерларни таклиф қилишдир. Бироқ, мутахассислар учун ўзимизнинг ўқув тизимини яратмасдан кўплаб хорижий менежерларни импорт қилиш тўлиқ самарали эмас. Бу ҳолда, ҚФФ ва ҚПЛ (Қозоғистон Премер-лигаси) раҳбарияти ўзгариши керак бўлади: мустақил мутахассислар ҳозирги вертикал тузилишга қўшилмайди, балки тартибни тиклашни бошлайди. Бу қиммат ва дастлаб оғриқли, аммо кучли лига қуришга сарфланган сармоя ўзини кўп марта оқлайди.

Агар пул сарфланса, хорижий мураббийларга эмас, балки юқори малакали менежерларга сарфланиши керак. Футболнинг динамик ривожланиши кўп жиҳатдан ҚФФ, маҳаллий федерациялар, клублар ва лигалар учун менежер кадрларини — биринчи навбатда топ менежерларни тайёрлаш тизимига боғлиқ. Икки йиллик ихтисослаштирилган дастур ва малака ошириш курсларини ишга тушириш мантиқан тўғри келади. Ҳа, ФИФА ва УEФА менежерлар учун дастурларга эга ва улар фойдали, аммо қисқа муддатли курслар Қозоғистон футболининг эҳтиёжларига мослаштирилмаган ва долзарб муаммоларни ҳал қилмайди. ҚФФ раҳбарияти бу ёндашувга тайёрми ёки йўқми, вақт кўрсатади. Ақлли қадамлар нисбатан қисқа муддатда натижалар беради. Бошқарув муаммолари ҳар бир мамлакатда мавжуд — савол улар қандай ҳал қилиниши ва қандай ҳал қилинишида.

— Қозоғистон футболида яна кимларни тайёрлаш керак? ҚФФнинг ўз ўқув дастури борми ва уни ким ишлаб чиққан?

— Ҳозирча жавоб йўқ. Минтақавий федерациялар, лигалар, клублар ва мактаблардаги раҳбарлик лавозимлари кўпинча тегишли маълумот ёки малакага эга бўлмаган одамлар томонидан тўлдирилади — бу ФИФА ва УEФА сиёсатига зид келади ва кўпинча тизимли коррупцияга олиб келади. Мураббийлар ҳам азият чекишади, клубларнинг малакасиз бошқаруви билан курашишга мажбур бўлишади ва машғулотлардан ташқари, ташкилий вазифаларни ҳам бошқарадилар. Клублар томоша яратишни ўрганмаяптилар, мухлислар эътиборини жалб қилиш учун рақобатлашмаяптилар ва ҳомийлар билан муносабатларни ўрнатмаяптилар. Бозор мотиваторлари — рақобат, мижозларга йўналтирилганлик ва инновация — заиф.

Собиқ Совет Иттифоқи мамлакатларида мен устувор вазифа сифатида қонунчилик ташаббуслари пакетини таклиф қиламан. Масалан, минтақавий бюджетлар ва давлат компанияларидан профессионал спорт жамоаларини қўллаб-қувватлаш чоралари тўғрисида қонун қабул қилиниши керак. Клубларни хусусий мулкка ўтказишнинг ўтиш даврида бундай ҳужжат маблағлардан мақсадли фойдаланишни мониторинг қилиш тамойиллари, қўллаб-қувватлаш турлари ва механизмларини белгилайди. Бюджет шаффофлиги УEФА талаби ва ўзини ўзи таъминлашнинг тўғри йўлидир.

— Клубларнинг молиявий бошқаруви учун қайси ҳужжат асос бўлиши керак?

— ҚФФнинг молиявий қоидалари. У иш ҳақи ва бошқа ҳақларга чекловлар қўйиши, ҚФФ юрисдикция органлари ва Спорт арбитраж судининг қоидаларини, қарорларини бузганлик учун менежерлар учун шахсий жавобгарликни белгилаши керак (бундай орган Қозоғистонда мавжудми ёки йўқми, бу очиқ савол), менежерларнинг фаолиятини вақти-вақти билан кўриб чиқишни таъминлаши, Молиявий назорат қўмитаси ишини тавсифлаши, клубларнинг молиявий тўлов қобилиятининг ҳужжатли далилларини талаб қилиши ва трансферлар, ўйинчиларнинг маошлари ва бошқа харажатларга сарфланадиган харажатларга чекловлар қўйиши керак.

— Ҳозирда энг катта муаммо қаерда?

— Қозоғистоннинг миллий, ёшлар ва ўсмирлар терма жамоалари доимий равишда салбий динамикани намойиш этмоқда. Қозоғистонни ўз ичига олган кўпгина постсовет мамлакатларида спорт фани деярли йўқ қилинган. Ёшлар мураббийлари хорижий қўлланмаларга таянадилар; уларнинг ихтисослашган нашрлари камдан-кам ҳолларда нашр этилади ва мамлакатда футбол назарияси ва методологияси бўйича маҳаллий олимлар қолмаган. Илмий ва методологик конференциялар жуда камдан-кам ҳолларда ўтказилади ва профессионал мураббийларнинг маърузалари унутилган. Қозоғистонда бирорта ҳам университет спорт юристлари, шифокорлар ёки психологларни фундаментал даражада тайёрламайди.

— Нима учун катта миқдордаги маблағлар тизимли натижаларга олиб келмайди?

— Лигаларнинг иқтисодий модели самарасиз. Давлат томонидан молиялаштириладиган маблағлар кўпинча таназзулга олиб келади: бу клуб менежерлари ва ҚФФ аъзолари ўртасида қарамликни келтириб чиқаради ва хайрия маблағларини кутишни рағбатлантиради. Қозоғистондаги профессионал футболнинг асосий бизнес активи фақат футболчиларнинг ўзлари. Ишлаб чиқариш ва сотиш учун зарур шарт-шароитларни яратиш орқали қозоғистонлик футболчилар қисқа муддатда ҳеч бўлмаганда харажатларининг бир қисмини қоплашлари мумкинлигини айтиш мумкин. Шу билан бирга, ФИФА ва УEФА ҳар доим ҳам ўзларининг қонуний қоидаларига доимий равишда риоя қилмайди. Тизимни соғлом фикрни бирлаштириш орқали ўзгартириш мумкин.

— Бюджетлар аслида қаерга кетмоқда ва бунинг оқибатлари қандай?

— Миллионлаб солиқлар «қора туйнук»да йўқолади: клубларни сақлаш, кўплаб хорижий ўйинчилар, хорижий мураббийлар ва Жаҳон чемпионатининг пастки ярмида жой олиш учун тараққиётни тақлид қилиш. Бу пул шифокорлар, ўқитувчилар, фан, маданият ёки ёшлар мураббийларига етиб бормайди. Қозоғистон клубларидан жуда кўп заиф хорижий ўйинчилар ўтиб, трансфер тўловлари, маошлари ва имзолаш бонусларини беҳуда сарфлашди. Лигалар турғун, мақсадлар ноаниқ, даромад ва харажатлар ўртасидаги тафовут сурункали ва ҳар сафар давлатга мурожаат билан тугайди. Хусусий эгалар клубларни қисман харажатларни қоплаш қоидаларисиз узоқ вақт давомида ишлай олмайдилар. Ҳисобдорлик нолга тенг бўлганда, менежерлар бир хил хатоларни такрорлайдилар. Давлат инвестициялари шахсий бойитиш манбаи ва таъсир ўтказиш воситасига айланади. Муҳим лавозимларга содиқ амалдорлар тайинланади, кейин маъмурий ресурслар жалб қилинади, мантиқсиз қарорлар қабул қилинади, заиф қонунлар ва хаёлий лицензиялар қўлланилади — бу цикл кейинги раҳбарият алмашинувигача давом этади. Бу миллий терма жамоа номзодларининг тор доирасига ва ёмон натижаларга олиб келади. Ижтимоий масъулият ниқоби остида акиматлар ва давлат компанияларидан тушган маблағлар кўпинча беҳуда кетади.

— Давлат ва ҚФФ ҳозирда қандай чоралар кўриши керак?

— Қонуний молиялаштириш механизми ишлаб чиқилиши ва унинг параметрлари белгиланиши керак. Давлат бюджетидан трансфер тўловлари тақиқланиши керак. Ўтиш даврида акиматлар маблағлари алоҳида ҳисобларга ўтказилиши ва қатъий равишда уларнинг мақсадли мақсадлари — мусобақалар ўтказиш, мактабларни сақлаш ва инфратузилмани яхшилаш учун ишлатилиши керак. Трансферлар фақат ҳақиқий футбол даромадларидан ёки хусусий манбалардан келиб чиқиши керак. Йилига 100 миллион евродан ортиқ маблағни фақат профессионал клубларга сарфлаш ахлоқсизликдир. Бу ерда мен Қозоғистон президентининг позициясига қўшиламан. Ҳозирги модел тизимдан фойда кўрадиганларга фойда келтиради, уни ривожлантирадиганларга эмас. Яна бир бор таъкидлайманки, устуворлик чексиз субсидиялар ўрнига кучлироқ Европа лигаларига ўйинчиларни тизимли равишда сотишга ўтиши керак.

— Чекланган ресурслар билан иштирок ва таъсирни қаерда тезда оширишимиз мумкин?

— Мини футболда. Барча мактаблар ва университетларда спорт заллари мавжуд. Бизга доимий бўлимлар, ўғил ва қиз болалар учун мактаб ичидаги ва университет лигалари ҳамда талабалар турнирлари керак. Бу кириш учун қулай ва кенг тарқалган нуқта. Профессионал захирани ривожлантириш нуқтаи назаридан, миллий даражада уч босқичли тизимни, шунингдек, минтақавий ва туман футбол марказлари тармоғини яратиш зарур. Бу барча ривожланган Европа футбол мамлакатлари томонидан босиб ўтилган йўл.

— Ислоҳотлар бошланишидан олдин нимани баҳолаш керак?

— Соҳанинг тўлиқ аудити: ёшлар футболининг ҳолати, кадрлар тайёрлаш ва ҚФФ бошқарув модели, спортнинг ҳуқуқий асослари ва профессионал мусобақалар иқтисодиёти. Кейин, мавжуд спорт дастури доирасида давлат футболини ривожлантириш кичик дастурини ишлаб чиқиш ва ишга тушириш, минтақавий марказларни яратиш, стадионларни реконструкция қилиш ва Қозоғистон университетларида менежерлар, мураббийлар, шифокорлар, юристлар ва психологлар учун таълим дастурларини тақдим этиш керак. ҚФФ ва давлат ўртасида очиқ профессионал мулоқот зарур.

— Мукаммал дастур ёзиш ҳамма нарсани ишлаши учун етарлими?

— Етарли эмас. Амалга ошириш фақат бошқарув тизимини ўзгартириш билан мумкин. Биз ижроия қўмитасини янгилашимиз, қўмиталар ва ишчи гуруҳларни профессионаллар билан мустаҳкамлашимиз, коллегиал қарорлар қабул қилиш ва шахсий жавобгарликни кучайтиришимиз керак. Муаммо шундаки, ўттиз йил давомида футбол ҳамжамияти қаттиқ вертикал иерархияга ва жим кўпчилик ролига ўрганиб қолган. Аммо буни аниқ қоидалар ва ҳақиқий назорат билан ўзгартириш мумкин.

— Клубларни сотиб олиш фойдали бизнесга айланиши мумкинми? Қандай қилиб?

— Футбол динамик соҳа. Ўйинчилар доимий равишда клублар ва мамлакатлар ўртасида ҳаракат қилишади, бу эса тез-тез пул ишлаш имкониятларини яратади: янги шартномалар, бонуслар, имидж ҳуқуқлари. Академиялар ва профессионал футбол ўртасида катта фарқ бор. Кўплаб иқтидорли ўйинчилар қобилият йўқлиги сабабли эмас, балки маблағ етишмаслиги туфайли кетишади. Асосий савол: Қозоғистон клублари ёшларни ривожлантиришни молиявий ва спорт стратегияларининг марказий таркибий қисми деб ҳисоблайдими? Академиялар ўзини ўзи таъминлайдиган ва юқори даромадли инвестиция платформалари сифатида ишлай оладими? Идеал занжир қуйидагича: эрта аниқлаш, тизим ичида ривожланиш, асосий жамоага интеграция ва максимал нархда сотиш.

— Иш схемаси қандай кўринишга эга?

— Модел қуйидагича ишлайди: ўйинчи академиядан сотиб олинади ёки скаутлар орқали кашф этилади, унинг қиймати ривожланиш ва тан олиниши орқали оширилади, улар керакли вақтда сотилади ва тушган маблағ кейинги циклда қайта инвестиция қилинади.

Муваффақиятли клублардаги академиялар одатда ўзини ўзи таъминлайдиган ва юқори даромадли инвестиция платформалари сифатида ишлайди. Ўйинчилар эрта аниқланади, клуб ичида ривожланади, асосий жамоага қўшилади ва максимал қийматда сотилади, одатда клуб даражасида ва миллий терма жамоалари билан халқаро мусобақаларда ўйнагандан сўнг. Бу ёндашув тузилган, мақсадли ва такрорланадиган. Бу клублар нафақат ўйинчиларни ишлаб чиқаради, балки уларни ақлли равишда сотади. Ҳар бир топ клуб ҳар доим истеъдодли ўйинчиларни жалб қилган, аммо кўпинча бу истеъдодлар беҳуда кетади: улар ўйнамайди, сотилмайди ва даромад келтирмайди. Тўғри тузилма билан клублар ўзларининг ёшлар тизимларини шунчаки конвеердан кўпроқ нарсага айлантиришлари мумкин. Улар ўйинчиларни ишлаб чиқарадиган, фойда келтирадиган ва узоқ муддатли қиймат яратадиган платформага айланиши мумкин. Трансфер босқичидан ташқарида жараённи назорат қилиш ва унда иштирок этиш орқали муваффақиятли клублар ҳар бир ривожланган ўйинчи клубнинг узоқ муддатли иқтисодий двигателининг бир қисмига айланишини таъминлайди.

— Аниқ мисоллар борми?

Сўнгги ўн йилликда француз клублари дунёнинг бошқа ҳар қандай мамлакатига қараганда маҳаллий ўйинчиларнинг халқаро трансферларидан кўпроқ даромад олишди. 2014 ва 2024 йиллар оралиғида улар мамлакатда тарбияланган футболчиларни сотишдан 3,98 миллиард евро даромад олишди. Бу йилига ўртача қарийб 400 миллион еврони ташкил этади, бу эса Франциянинг футболчиларни ривожлантириш ва экспорт қилишдаги устунлигини таъкидлайди. Фақат Бразилия (2,60 миллиард евро) ва Испания (2,24 миллиард евро) 2 миллиард евролик чегарадан ошиб кетди, кейинги олтита давлат — Португалия, Нидерландия, Англия, Германия, Италия ва Аргентина эса атиги 1 миллиард евролик чегарадан ошиб кетди. Бу академияда тарбияланган ёш истеъдодлар учун халқаро бозор клублар, айниқса Европа молия бозори элитасидан ташқаридагилар учун асосий даромад манбаига айланганидан далолат беради.

Кўп ҳолларда ёш футболчиларни ривожлантириш ва сотиш бизнес моделининг муҳим қисмига айланди, ҳатто ҳақиқий спорт муваффақиятлари учун мукофотлардан ҳам ошиб кетди. Рақамлар шуни кўрсатадики, 20 ёшгача бўлган маҳаллий футболчиларнинг трансферлари глобал даромаднинг деярли учдан бир қисмини ташкил қилади, бу тенденция айниқса Сербия (64,7%), Бразилия (50,1%), Дания (48,4%), Швеция (47,9%) ва Белгия (43,8%) каби мамлакатларда яққол кўриниб турибди. Бу маълумотлар ортида ҳақиқат яширинган: дастлабки халқаро трансферлар футболчиларнинг карьера йўлларига ва ёшлар футболи иқтисодиётига таъсир қилади. CIESC(Халқаро спорт тадқиқотлари маркази) маълумотлари шуни кўрсатадики, баъзи мамлакатларда, айниқса Жанубий Америка ва кичикроқ Европа бозорларида тизим экспортга йўналтирилган. Бу мамлакатларда етакчи академиялар йирик Европа лигалари учун ўқув марказлари вазифасини бажаради.

— Нима учун Франция олдинда?

— Франциянинг устунлиги унинг кенг ва мураккаб академия инфратузилмасида акс этади, бу Клерфонтен, Кастельморо, Шатору, Левен, Дижон, Марсель, Плуфраган, Виши ва Реймс каби миллий ва минтақавий марказларни, шунингдек, иккита профессионал лигада кенг қамровли ривожланиш дастурларининг тармоғини ўз ичига олади. Франциянинг Мбаппе ва Cамавингадан тортиб Коунде ва Тчоуаменигача бўлган элита даражасидаги ўйинчиларни доимий равишда етиштириш қобилияти нафақат миллий жамоаларининг изчил муваффақиятини таъминлайди, балки кўплаб клубларнинг молиявий барқарорлиги боғлиқ бўлган гуллаб-яшнаётган экспорт бозорини ҳам ривожлантиради.

Лени Йоро. «Манчестер Юнайтед» матбуот маркази фотосурати

Аммо Франция диққат марказида бўлган ягона мамлакат эмас. Португалиянинг «Бенфика» клуби ёшлар ва ўйинчиларни қайта сотишдан йилига 100 миллион евродан ортиқ даромад олади. «Порта» мунтазам равишда 60–90 миллион евро миқдорида савдо қилади. Германиянинг «Байер» клуби ҳам тахминан 100 миллион евролик савдо ҳақида хабар беради. Бу изчил амалга оширилади; савдо фақат юлдузлар билан чекланмайди. Лени Жоро ажойиб мисол бўла олади: у «Лилл» таркибига 19 ёшида бириктирилди, 2500 дақиқадан ортиқ ўйнади ва унинг трансфери 62 миллион еврони ташкил этди. Флориан Вирц ҳам бунга мисол бўла олади: у Бундеслигадаги дебютини 17 ёшида ўтказди ва 2024/25 йилги мавсум охирига келиб, у 10 000 дақиқадан ортиқ катта ёшдаги футбол ўйнади. 2025 йил июн ойида «Байер» уни «Ливерпул»га 100 миллион фунт стерлингга, қўшимча тўловлар билан 116 миллион фунт стерлинггача (тахминан 136–150 миллион евро) сотди. Бу ҳолатлар ўйинчига масъулият юклангани ва назорат остидаги муҳитда доимий ўйин вақти унинг бозор қийматини тезда ошириши ва юқори даражадаги харидорларни жалб қилишини кўрсатади. Бироқ, кўпчилик профессионал даражада бир дақиқа ҳам ўйнамасдан кетишади: улар кўринишни йўқотадилар, ривожланишда тўхтайдилар ва йиллар давомида инвестицияларга қарамай, иқтисодий даромад келтира олмайдилар.

— Буни Қозоғистонда қандай тадбиқ қилиш мумкин?

— Истеъдодларга бой Қозоғистон футболида резервни тарбиялаш орқали ўйинчиларни «четга сотиш» тизимини йўлга қўйиш мумкин. Бу нафақат давлат ва тадбиркорлар учун машғулотлар харажатларини қоплайди, балки ажойиб бизнесни ҳам яратади. Шубҳасиз, диққат марказида юқори сифатли истеъдодлар заҳирасини ривожлантириш бўлиши керак. Спорт ва футболга бўлган муносабат маълум бир мамлакатдаги маданият ва таълим даражасини акс эттиради. Жамоатчилик ва мухлислар футболни шунчаки ўйин сифатида қабул қилишади ва бу мантиқан тўғри, аммо соддалик примитизм эмас. Бу масала, шубҳасиз, сиёсий, нозик ва ҳукмрон элитанинг турли манфаатларига тегишли.