Диққат марказидаги Марказий Осиё

Чапдан ўнгга: Урсула фон дер Ляйен, Антониу Кошта, Шавкат Мирзиёев, Садир Жапаров. Ўзбекистон президенти матбуот хизмати фотосурати

Самарқандда 3-4 апрель кунлари биринчи «Марказий Осиё-Европа Иттифоқи» саммити бўлиб ўтди. Асосий иштирокчилар орасида Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон президентлари, Европа Кенгаши раҳбари Урсула фон дер Ляйен, Европа Кенгаши раиси Антониу Кошта, Европа тикланиш ва тараққиёт банки президенти Одиль Рено-Бассо ҳозир бўлдилар. Афтидан, мазкур учрашув нафақат Марказий Осиё минтақаси, балки бутун Европа учун ҳам ўта аҳамиятли бўлади.

Кўп қутбли тортишувлар

Саммитнинг очилиши арафасида, тадбирда раислик қилган Шавкат Мирзиёев бу учрашувни чиндан ҳам тарихий воқеа деб атади. Бу иборани ростдан ҳам синчиклаб ўрганиш керак бўлади.

Саммитнинг Марказий Осиё учун нега бунчалик муҳим бўлиши тушунарли, зеро Европа Иттифоқининг стратегик ҳамкори бўлиши минтақа учун мисли кўрилмаган имкониятлар ва истиқболларни олади. Европа Иттифоқи нуқтаи назаридан ҳам Саммит қандай воқеа бўлгани аниқ, чунки узоқ йиллар Марказий Осиё европаликлар учун олис бир масканни англатарди, айниқса АҚШ, Хитой ва Россия каби гигантлар фонида. Гап нафақат саммит иштирокчилари ҳақида. Кутилмаганда у глобал миқёсда воқеа бўлиши мумкин ва бунинг сабаблари қуйида.

Сўнгги бир неча йил ичида дунёда вазият кескин ўзгариб кетди, оддий сўз билан айтганда — алғов-далғор бўлиб кетди. Бир пайтлар Россиянинг биринчи президенти Борис Елцин бўлажак кўп қутбли дунё ҳақида мулоҳазалар юритганди: Россия — қутб, Америка — қутб, Европа — қутб, Хитой — қутб ва ҳ.к. Ҳақиқатан ҳам бугунги кунда дунё кўп қутбларга бўлиниб кетди, бироқ улар бир-бирининг гўштини ейишга тайёр.

АҚШ Хитой ва бутун дунё билан жанжал қилмоқда, Россия бутун дунёга қарши Хитой билан опоқ-чапоқ, Европа Иттифоқи эса ўзига боғлиқ бўлмаган турли сабабларга кўра, ҳам Россия, ҳам АҚШ, ҳам Хитойга қарши тўнини тескари киймоқда.

АҚШнинг 47-чи президенти Дональд Трамп дунёда ҳукм сурган собит тартибга алоҳида зарба берди. 2 апрель куни Трамп янги божларни эълон қилиш орқали бутун дунёга қарши деярди савдо урушини бошлаб берди. (дарвоқе, Қозоғистон қаттиқ зарбага учради: америкаликларнинг янги қоидасиги кўра, қозоқ маҳсулотларига 27% тариф белгиланди).

Бироқ, божлар Трампнинг нималарга қодир эканини намоён қиладиган биргина қурол эмасди. Аҳвол шу даражага бордики, психиатрлар бу кимсага ташхис қўйиш учун бир-бирлари билан рақобатлашиб кетдилар. Нима бўлгандаям ҳеч ким Трамп қош-қовоғига қарам бўлишни хоҳламаяпти, айниқса Европа. Зеро, у Трамп сиёсатини тамаддун қадриятлари ва эркин дунё идеалларига нисбатан сотқинлик, деб баҳоламоқда. Турган гап, Европа АҚШдан юз ўгиролмайди, негаки АҚШ ҳар қанақасига жаҳоннинг энг қудратли давлати бўлиб қолаверади. Европа Комиссияси раҳбари Урсула фон дер Ляйен бир неча бор Вашингтон билан музокараларга тайёрлигини таъкидлади. Бироқ, Трамп калласига яна қандай ёрқин фикрлар келишини кутиб ўтириш ношудлик ва хатарли бўларди. Бу ерда, чўкаётган инсоннинг ўзигина ўзини ҳалокатдан қутқариб қолиши мумкин.

Шу ўринда, Самарқанд саммити дунё сиёсатидаги туб ўзгаришлар содир бўлаётган пайтдаги ҳозиржавоб қадамдир. Шу маънода, саммитнинг «келажакка сармоя киритиш» шиорини «ҳозирги кунга сармоя қиритиш» деб англаш мумкин. Ҳаёт шу даражада тез ўзгариб бормоқдаки, бугунги кунда юз бераётган воқеликка жавобни бир йилдан, бир ойдан сўнг эмас, яқин кунларда олиш мумкин.

Собит туюлган дунё тартиби қулай бошлаганда янги таянч нуқталарини зудлик билан топиш даркор. Бу ерда инқироз — янги имкониятлар дарчасидир, деган концепцияси ишлай бошлайди.

Бундай имкониятлар қидирилаётганда, дунё биргина йирик ўйинчилар — АҚШ, Хитой ёки Россияга таяниб турмагани аён бўлади. Маълум бўлишича, биргина Европа Иттифоқи мисолида бир пайтлар жиддий ҳисобланмаган минтақаларга юз буриш орқали жуда яхши натижаларга эришиш мумкинлиги аён бўлмоқда. Шундай минқалардан бири Марказий Осиё бўлиб, бу дунё аренасида бироз кутилмаган, бироқ бошқа ўйинчилар учун самарали ҳамкорлик учун яхши мисол бўлиши мумкин.

Сиёсатни унутдингизми?

Самарқанд саммити очилишида сўзга чиққан Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Марказий Осиё ва ЕИ ҳамкорлигининг устувор йўналишларини баён қилди. У инвестицияларга урғу берди:

👉 сиёсий мулоқотни кучайтириш, кўп томонлама ҳамкорликнинг ҳуқуқий ва институционал асосларда;

👉 иқтисодий ва технологик модернизацияда;

👉 нодир минерал ресурслар соҳасида;

👉 «яшил» энергия ва атроф-муҳит барқарорлигида.

Урсула фон дер Ляйен. Ўзбекистон президенти матбуот хизмати фотосурати

Европа Комиссияси раҳбари Урсула фон дер Ляйен саммитдаги ўз нутқида тўртта устувор йўналишни тилга олди. Бу Транскаспий транспорт йўлаги, муҳим хом ашё, «яшил» энергетика ва рақамли алоқа. Аслида, ҳамкорлик уфқлари янада кенгроқ ва ранг-баранг, аммо уларнинг барчасини санаб ўтиш имконсиз.

Ҳар доим Европа Иттифоқи учун жуда муҳим бўлган сиёсий қисм Урсула фон дер Ляйеннинг қисқа нутқида тилга олинмани қизиқ бўлди, гарчи Мирзиёев уни илк бор тилга олган бўлсада.

Бу Европа Иттифоқининг Марказий Осиё билан бўлажак стратегик шерикликда сиёсий ва инсон ҳуқуқларини мавзусини бир четга суриб, фақат иқтисодий, технологик ва гуманитар ҳамкорликка урғу беришини англатадими? Албатта, йўқ.

Саммит якунлари бўйича Қўшма декларациянинг учинчи қисмида – ЕИ ва Марказий Осиё ҳамкорлиги ва умуммақсадларга содиқликдан ташқари суверинитет, барча мамлакатлар ҳудудий яхлитлигининг дахлсизлиги ва Украинада тезроқ адолатли ва собит тинчликка эришиш, куч ишлатишдан тийиниш мажбуриятлари, жанжалларни тинч йўл билан ҳал қилиш тўғрисида гап борди. Ҳозирда дунёдаги вазият ҳисобга олинса, уруш реал воқеликка айланган ва юқоридаги баёнотлар эзгуликнинг барча кўринишдаги ёвузликка қарши курашга оид оддий чақириқдан фарқ қилади ва ҳаракатлар дастурига айланади.

Декларация давомида терроризмга қарши кураш, давлатларнинг ҳудудий яхлитлиги ва суверенитети (бу аниқ Канада ва Гренландияни қўшиб олмоқчи бўлган Трампга ишорадир), Афғонистон муаммоларини ҳал қилиш зарурати тилга олинади.

Декларациянинг еттинчи пункти ҳам сиёсий характерга эга ва Россияга нисбатан сокин янграмайди. Унда санкцияларни четлаб ўтишнинг олдини олиш бўйича ҳамкорлик Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи ўртасидаги муносабатларнинг муҳим жиҳати бўлиб қолиши айтилган. Бу, ҳалиям европаликлар, бордию Россия санкцияларни четлаб ўтмаса, у ҳолда мазкур чоралар махсус ҳарбий операцияни тўхтатишга қодир, дея умид қилаётганини англатади. Аммо бундан буён Россиянинг санкцияларни четлаб ўтиши янада қийин бўлади. Чунки, энди бу масалада — Марказий Осиё мамлакатлари унга ёрдамчи эмас. Қандай бўлмасин, декларацияда шундай дейилган.

Қарамликдан қутулиш

Агар иқтисодиётга қайтилса, бу ерда ҳам қизиқ нюанслар мавжуд. Масалан, минераллар мавзуси. У, албатта, икки томонлама кўринади. Ҳа, Марказий Осиёда кўплаб минераллар бор, масалан, Қозоғистондаги саммит арафасида нодир металларнинг катта кони очилди. Бироқ, бундай металлар биргина Қозоғистондагина бор эмас. Урсула фон дер Ляйеннинг ўзи Саммитда дунёдаги марганец, литий, графит ва бошқа кўплаб нодир металларнинг 40 фоизи минтақада жамланганини таъкидлади. Бироқ, Европа комиссияси раҳбари, Марказий Осиёни фақат хомашёлар заҳираси сифатида қарайдиганлардан (Хитой ва Россия кўзда тутилмоқда) фарқли ўлароқ, Европа минтақага бошқача ёндашувни таклиф қилади – минералларнинг минтақанинг ўзида тўлиқ ишлаб чиқариш циклини яратиш бўйича.

Ўзбекистон президенти матбуот хизмати фотосурати

Умуман олганда, саммит давомида бир неча бор Европа Иттифоқи — ўзаро ва узоқ муддатли имтиёзлар учун Марказий Осиёнинг барқарор ривожланишига сармоя киритаётган ишончли, истиқболли шерик экани таъкидланди. Шу билан бирга, келгусидаги муносабатлар изчил, аниқ ва амбициоз асосларга таянади. Умуман олганда, Европа Иттифоқи нафақат ўзаро манфаатли, балки тенг муносабатларни таклиф қилмоқда.

Дарҳақиқат, агар минтақага муносабат ҳақида гапирадиган бўлсак, АҚШ ва Хитой ёндошувида қандайдир неоколониализм руҳини, шунингдек, маҳаллий аҳолига юқоридан юқоридан пастга қараш назари билан юзланаётганини пайқаш мумкин. Жей Ди Вэнснинг жумладан, «ёввойи» муҳожирларнинг назоратсиз оқими борасидаги Европа Иттифоқига қилган таънаси инобатга олинса, бу ҳолатда Европани ижобий баҳолаш мумкин. Европа Иттифоқи, шубҳасиз, одамларни ирқий, миллий ва маданий табақаларга ажратмайди. Иммиграция европаликларга етарлича бош оғриғи бўлаётганига қарамай, ЕИ учун инсонпарварлик, тенглик ва биродарлик тушунчалари барибир муҳим саналади. Миллати, ирқидан қатъий назар баъзи одамлар бошқаларга қараганда яхшироқ ҳисобланмайди, битта маданият бошқасидан устун эмас. Ва ниҳоят, Европа Иттифоқи мамлакатлари учун Трампдан фарқли ўлароқ, обрў-эътибор ҳали жуда кўп нарсани англатади. Умуман олганда, буларнинг барчаси Европа Иттифоқи стратегик ҳамкорликни таклиф қилаётган янги шерикларини алдамайди, деган шунунчанинг кафолатидир.

Анъанавий табиий қазилма бойликларга қўшимча равишда, саммитда бошқа турдаги ресурслар ҳақида ҳам гап борди. Минтақа табиий ландшафтларининг хилма-хиллиги қайта тикланадиган энергия учун катта имкониятлар яратади. Шамол, қуёш нурлари, сув ресурслари — буларнинг барчаси «яшил» мавзуни муҳокама қилиш учун асос бўлади.

Бу ерда вазифа Грета Тунбергга ўхшаган эколог-эстремаллар бошини силашга кирмайди. Соф дунёда яшашдек табиий истаклардан ташқари, бу ерда прагматик қизиқиш кўрсатилган — Европа жуда узоқ вақт давомида нефть ва газ қарамлигидан халос бўлишни истайди. Бу Саммитда алоҳида муҳокама қилинган декарбонизация дастур сабабларидан биридир. Европа Иттифоқи йирик углеводород етказиб берувчи – хоҳ Россия бўлсин, хоҳ АҚШ ёки Саудия Арабистони бўлсин, уларга қарам бўлиб қолишни истамайди. Бундай қарамлик, биринчи навбатда, молиявий маънода ёқимсиз, иккинчидан, янги, такаббур дунёда шантажларга тўла. Декарбонизация ва қайта тикланувчи энергетика ўтиш мана шундан келиб чиқади.

Турган гап, Европа Иттифоқи ҳозирча энергиянинг соф турларига тўлиқ ўтолмайди, аммо ҳеч бўлмаганда, углеводородларни диверсификация қилиши ва уларнинг бир қисмнини Марказий Осиёдан олиши мумкин.

Яқин келажакда Марказий Осиёга Европа Иттифоқи билан бир қатор қўшма дастурларни, жумладан Global Gateway лойиҳасини амалга ошириш учун кўп миллиардли сармоялар оқиб киради. Зеро, бу борада бир қатор қўшма дастурларни амалга ошириш борасида Урсула фон дер Ляйен 12 миллиард евролик инвестиция пакетини эълон қилди.

Энергетика, рақамли лойиҳаларни амалга ошириш, атроф-муҳит, тоғ-кон ва қайта ишлаш саноатини ривожлантириш — буларнинг барчасини амалга оширишга кўп сонли ишчилар керак бўлади. Ва бу, эҳтимол меҳнат миграциясини қайта тақсимлаш ва одамларнинг ўз юртига қайтиб келишига олиб келади.

Албатта, йирик пул оқими маҳаллий бюджетларни «арра» қилишга ўрганган маҳаллий амалдорлар иштаҳасини қўзғатади. Бироқ, Марказий Осиё республикаларида Ғарб мактаблари ва университетларини тамомлаган, ишни одинга силжитувчи тиришқоқ менежерлар топилади, дея умид қилгинг келади.

Америка ортга чекинадими?

Бугунги кунда Самарқанд саммити мисолида биз нафақат Марказий Осиё ва Европа учун янги стратегик шерикликнинг дунёга келишини, балки одатий сиёсий парадигманинг ўзгараётганини кўряпмиз. Яқин орада сиёсий ва иқтисодий бирлашмалар қуйидаги кўринишда эди: АҚШ — Европа Иттифоқи, Россия-Марказий Осиё ва бошқалар. Аммо, бугунги кунда ҳаммаси ўзгарган. Америка Қўшма Штатлари бироз бўлсада, Россияга яқинлашмоқда, Европа эса Марказий Осиё билан яқин ҳамкорликни йўлга қўймоқда. Марказий Осиё янги бирлашмага Россияга қарши позицияларда кирмаслиги аниқ, бироқ унинг мустақиллик даражаси ошиб бормоқда.

Замонавий дунёда иқтисодиёт фақат иқтисодиёт бўлиб қолмай, балки сиёсийлашиб бормоқда. Дейлик, яқин-яқингача Европа Иттифоқининг Туркманистонга нисбатан инсон ҳуқуқлари бўйича баъзи даъволари бор эди. Бироқ, ҳозирда Европа биқинида ракеталар қулаётган, бомбалар портлаётган, эски ҳамкорлар сотқинлик қилаётган бир пайтда диққат маркази ҳаётий зарур нарсаларга кўчиб ўтмоқда. Демакким, Европа ўтмишдаги баъзи муаммоларга кўз юмишга, уларни олис қутига солиб қўйишга тайёр.

Ўзбекистон президенти матбуот хизмати фотосурати

Аниқлик киритиш лозим, Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё ҳарбий-сиёсий иттифоқ тузмайди, мавжуд иттифоқлар қисман молиявий, янада қизиғи – ғоявий. Бу қизиқ туюлиши мумкин, аммо ҳозирда Европа Иттифоқининг турли соҳалардаги мафкураси АҚШ ва Россия эмас, балки Марказий Осиё республикаларига яқинроқ. Ва бу бошқа давлатлар ва минтақалар учун илҳомлантирувчи омил ҳисобланади, зеро Европа Иттифоқи ва Марказий Осиё атрофда барча нарса яшин тезлигида ўзгариб бораётганидан тушкунликка тушмасдан, ўзига янги иттифоқчиларни топишга урингани билан ўрнак кўрсатмоқда.

Маълумки, вазият ўзгариши ностандарт ечимларни талаб қилади. Айнан кутилмаганда пайдо бўлган янги иттифоқлар нохуш ўзгаришлар домида қолган дунёда янги мувозанатни ўрнатади.

«Европа Иттифоқи – Марказий Осиё» саммити нафақат келажакни, балки ҳозирги пайтни ҳам ўзгартира олиши кутилмаганда америкаликлар томонидан тасдиқланди. Саммит энди тугаётган пайтда АҚШ давлат бошқаруви самарадорлиги департаменти куратори Илон Маск АҚШ ва Европа ўртасида нолга тенг тарифлар ҳукм сурадиган савдо зонасини яратишни таклиф қилди. Шарҳловчилар турли фикрларни илгари суришди: баъзилар Вашингтон ўз позициясини ўзгартирди, деса, бошқалар бу билан Маск Трамп сиёсатига қарши исён кўтарди, деди. Бироқ, бу Европа Иттифоқининг ҳукмдор элитаси кайфиятини сканерлаган ҳолда кейинги стратегияни ишлаб чиқишга ўхшайди.

Албатта, Маскнинг муросага чақирувчи таклифи саммит якунларига таъсир қилди, дейиш нотўғри, бироқ Европа Иттифоқининг янги истиқболли иттифоқчиларни излашдаги қатъиятлиги Америкага таъсир қилган бўлиши мумкин. Биргина Америкасиз ҳам ишларни дўндириш мумкин, деган фикрнинг ўзи Трамп ва унинг шерикларига оғир ботган.

Нима бўлганда ҳам, янги стратегик ҳамкорларга эга Европа хоҳлаган томон билан музокараларда кучли позиция эгаллаши аниқ. Энди Марказий Осиё нафақат иқтисодиётни ривожлантириш лойиҳалари ва хом ашёни сотиш учун янги бозорларга эга бўлади, балки хомашёни тўлиқ ишлаб чиқариш имконига ҳам эга бўлади, бу эса уни ривожланган минтақалар қаторига қўшади. Иқтисодиётда янги имкониятларнинг кенг доираси, шунингдек, Марказий Осиё республикалари сиёсий салоҳиятини кенгайтиради, бу эса уларнинг Европа Иттифоқининг стратегик ҳамкори сифатида глобал ўйинчилар даражасига чиқишига имкон беради.