Жапаров учун навбатдаги ислоҳот

Қирғизистонда 2025 йил июнь ойида янги сайлов қонунининг қабул қилиниши ҳокимиятни мустаҳкамлаш ва мухолифат кучларини заифлаштиришга қаратилган мамлакат сиёсий тизимининг тубдан ўзгаришини англатади. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, сайлов жараёнидаги ўзгаришлар Президент Садир Жапаровнинг авторитар тенденцияларини кучайтиришга, парламент фаолиятида сиёсий партиялар ролини камайтиришга хизмат қилади. Гендер квоталарига эга бўлган янги кўп мандатли тизим ҳукумат тарафдори бўлмиш номзодлар учун имтиёзлар яратади ва мухолифатнинг парламентдаги вакилликка киришига тўсқинлик қилади, бу эса республикада демократиядан янада йироқлашишга олиб келиши мумкин.

Қирғизистон сайлов тизимининг тарихий эволюцияси

Қирғизистон мустақилликка эришгандан сўнг сайлов қонунчилиги кўплаб ўзгаришларга учради, бу мамлакатдаги сиёсий трансформация ва ҳокимият ўзгаришларини акс эттирарди. 1991—1999 йиллари республикада икки палатали парламент бўлиб, унинг депутатлари бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим бўйича сайланган. Бу тизим сиёсий партиялар институтлари ҳали тўғри шаклланмаган постсовет даврига хос эди.

2007 йили сайловларнинг партиявий тизими жорий этилиши билан муҳим ўзгаришлар рўй берди, ўшанда Сайлов кодексига парламентда камида 30 фоиз аёллар бўлиши кераклиги ҳақидаги қоида биринчи марта киритилди. 2010 йили мамлакат парламент сайловларининг пропорционал тизимига тўлиқ ўтди, партияларнинг Жогорку Кенешга кириши учун беш фоизлик чегара белгиланди. Бу давр президент Қурманбек Бакиев ағдарилганидан кейинги демократик ўзгаришларга тўғри келди.

2020 йил октябрь воқеалари ва Садир Жапаровнинг ҳокимият тепасига келиши ортидан конституциявий ислоҳот амалга оширилиб, аралаш сайлов тизими жорий этилди. Бу тизимга кўра, 54 нафар депутат пропорционал тизим бўйича партиялар рўйхати орқали, 36 нафар депутат эса бир мандатли сайлов округлари бўйича мажоритар тизим бўйича сайланган. Ушбу тизим 2025 йили янги ўзгаришлар қабул қилинмагунча давом этди.

Янги сайлов тизимининг асосий қоидалари

2025 йил июнь ойида қабул қилинган қонун Қирғизистон сайлов тизимини тубдан ислоҳ қилишни назарда тутади. Янги регламентга кўра, парламент депутатларини сайлаш учун 30 та кўп мандатли ҳудудий сайлов округи тузилиб, уларнинг ҳар бирида учтадан депутат сайланади. Бу партия рўйхатидан бутунлай воз кечиш ва кўп мандатли сайлов округлари билан мажоритар тизимга ўтишни англатади.

Асосий янгиликлардан бири сайлов округлари даражасида гендер квоталари жорий этилишидир. Сиёсий партиялар номзодларнинг 70% дан ортиғи бир жинсга мансуб бўлмаслиги кераклиги ҳақидаги қоидага риоя қилишлари шарт. Дарҳақиқат, бу ҳар бир округда учта мандатдан бири аёл номзодлар учун ажратилганини англатади, бу эса парламентда камида 30 нафар аёл депутат бўлишини таъминлаши керак.

Номзодларни илгари суриш ҳуқуқи сиёсий партияларга ҳам, ўзини ўзи илгари сурган номзодларга ҳам берилади. Сайловда қатнашиш учун номзод сўнгги беш йил давомида Қирғизистонда доимий яшаган бўлиши керак, шунингдек унинг хизмат сафари туфайли йилига олти ойгача мамлакатда бўлмаслигига рухсат берилган. Сиёсий партиялар, шу жумладан, ўз сафига кирмайдиган номзодларни кўрсатиши мумкин.

Четлаган депутатларни алмаштириш механизми сезиларли даражада ўзгартирилди. Бюджет маблағларини тежаш мақсадида кўп мандатли сайлов округлари бўйича депутатлар депутатликдан чиқиб кетган тақдирда такрорий сайловлар ўтказилмайди. Бунинг ўрнига мандат олинган овозлар сони бўйича кейинги ўринни эгаллаган номзодга ўтказилади. Агар аёл депутат сайловдан чиқиб кетса, мандат унинг сайлов округида энг кўп овоз олган кейинги аёл номзодга ўтказилади.

Ислоҳотларнинг сиёсий мотивлари ва мантиқий асослари

Президент Садир Жапаров таклиф этилаётган ўзгаришларни омма олдида қўллаб-қувватлаб, уларни мамлакатни ташқи таъсирлардан озод қилиш зарурлиги билан асослади. «Кабар» давлат ахборот агентлигига берган интервюсида у «илгари ташқи кучлар умидли сиёсатчини биздан олиб, уни молиялаштириб, кейин ундан фойдаланиб, ўзлари учун қулай бўлган тизимни қабул қилишга мажбур қилишарди», деди. Президентнинг таъкидлашича, янги тизим «ҳақиқатан ҳам одамларга тўлиқ овоз бериш ҳуқуқини беради».

Жапаров, шунингдек, таклиф этилаётган сайлов тизими 2020 йилдаги конституциявий ислоҳот даврида ҳам қабул қилиниши мумкинлигини, бироқ ўша пайтда «ташқи кучлар таъсирида бўлган сиёсатчилар бу тизимга кўп миқдорда қаршилик қилганини» таъкидлади. Президент келгусида партиявий тизимга қайтиш имкониятига тайёрлигини билдирди: «Эҳтимол, 40-50 йилдан сўнг халқимиз, сиёсатчиларимиз тайёр бўлса, биз партиявий бошқарув тизимига ўтамиз». Қонун лойиҳаси ташаббускорлари ўзгартиришлар зарурлигини сиёсий коррупцияга қарши кураш ва фуқароларнинг сайланган вакилларга ишончини ошириш билан оқлашмоқда. Қонун лойиҳаси муаллифларидан бири депутат Улан Примов янги тизим давлат бюджетининг такрорий сайловлар бўйича харажатларини қисқартиришини таъкидлар экан, «VII чақириқ такрорий сайловларига жами 200 миллион сомга яқин маблағ сарфланганини» таъкидлади.

Экспертлар ҳамжамиятининг танқидий таҳлили ва баҳолари

Сиёсий таҳлилчилар ва экспертлар ислоҳотларнинг демократик оқибатларидан жиддий хавотир билдиришмоқда. Депутат Чингиз Айдарбеков Қирғизистон аллақачон бир мандатли сайлов округлари босқичини босиб ўтганини, «номзодлар ўртасида жуда кучли тўқнашувлар бўлиб, парламентга келганида улар фақат ўз сайлов округи манфаатларини ҳимоя қилганини» эслайди. Унинг таъкидлашича, Жогорку Кенеш олий қонун чиқарувчи орган сифатида нафақат маълум бир минтақада, балки бутун жамиятдаги муносабатларни тартибга солувчи қонунлар қабул қилиши керак.

Сиёсатчи Равшан Жеенбековнинг огоҳлантиришича, агар тузатишлар қабул қилинса, «Қирғизистондаги демократик сайлов тизимига кучли зарба берилади». Янги тузум танқидчилари заиф сиёсий институтлар шароитида мажоритар тизимларга хос бўлган қабилачилик ва маҳаллийчиликнинг қайта тикланиш хавфига ишора қилишади.

Мутахассислар сайлов гарови сезиларли даражада ошишига ҳам эътибор қаратишмоқда – сиёсий партиялар учун бу 3 миллиондан 9 миллион сомгача, ўз-ўзини илгари сурган номзодлар учун эса 100 минг сомни ташкил этади. Бу маблағлар сайлов натижалари қандай бўлишидан қатъи назар, қайтарилмайди, бу эса молиявий имкониятлари чекланган мухолиф кучларнинг сиёсий жараёнларда иштирок этишида қўшимча тўсиқларни келтириб чиқаради.

Сиёсий партиялар ва мухолифатга таъсири

Янги сайлов тизими парламентни шакллантиришда сиёсий партиялар ролини сезиларли даражада заифлаштиради. Садир Жапаровнинг авторитар бошқарувини яққол қўллаб-қувватловчи сиёсатшунос Марс Сариевнинг таъкидлашича, «аралаш тизим бизга партия диктатидан узоқлашиш имконини беради», чунки аввалги тузум «парламент бошқарув шаклини обрўсизлантирган эди».

Партия рўйхатидан воз кечиш мухолифат партияларининг сайловчиларга ўз дастурлари ва мафкураларини бирлаштириш имкониятидан маҳрум бўлишини англатади. Бунинг ўрнига сиёсий кураш алоҳида номзодлар даражасига ўтказилади, бу эса уларни маъмурий босим олдида ва маҳаллий элита ресурсларидан фойдаланишга заиф қилади.

Аввалги сайловлар тажрибаси шуни кўрсатадики, ҳукуматпараст «Ишеним», «Ата-Журт Қирғизистон» ва «Ынтымак» партиялари маъмурий ва молиявий ресурслардан фойдаланиш бўйича сезиларли устунликка эга. Янги тизимда бу афзалликлар янада яққол намоён бўлиши мумкин, чунки маҳаллий даражада назорат кўп мандатли сайлов округлари натижаларига янада самарали таъсир кўрсатиш имконини беради.

2020 йилги конституциявий референдумлар орқали Садир Жапаров аллақачон президентлик ваколатларини ошириш, парламент таъсирини пасайтиришга улгурган, бу эса Қирғизистонда жиддий демократик ортга қайтишга олиб келди. Шу нуқтаи назардан, сайлов тизимини ислоҳ қилиш сиёсий тизимни авторитарлаштириш йўлидаги навбатдаги қадам бўлиб кўринади.

Хулоса

Қирғизистон сайлов қонунчилигига қабул қилинган ўзгартиришлар сиёсий тизимнинг жиддий трансформация бўлишини ифодалайди, бу эса амалдаги ҳукумат ва президент Садир Жапаров манфаатларига хизмат қилади. Кўп мандатли мажоритар тизимга ўтиш сиёсий партиялар ролини заифлаштиради, мухолиф кучлар бирлашишини мураккаблаштиради, депутатларнинг маҳаллий элита ва маъмурий ресурсларга қарамлигини оширади.

Коррупцияга қарши курашиш ва фуқаролар ишончини ошириш бўйича овоза қилинган мақсадларга қарамай, ислоҳотларнинг реал оқибатлари сиёсий тизимни янада авторитарлаштириш, парламент демократиясини заифлаштириш ва президентнинг шахсий ҳокимиятини кучайтиришни ўз ичига олиши мумкин. Гендер квоталарининг жорий этилиши, гарчи аёллар вакиллигини таъминлашга қаратилган бўлса-да, демократик институтларга бўладиган салбий таъсир ўрнини боса олмайди.

Узоқ муддатли истиқболда янги сайлов тизими сиёсий тарқоқликка, маҳаллийчилик ва трайбализм (қабилачилик) кучайишига ёрдам бериши мумкин, бу эса миллий консолидация ва демократик тараққиёт мақсадларига зиддир. Халқаро ҳамжамият ушбу ўзгаришларнинг амалга оширилишини ва Қирғизистондаги демократик жараёнларга таъсирини диққат билан кузатиб бориши лозим.