Денгиз транспорти ўрнини ҳеч нарса босолмайди

Денгизга чиқиш имконияти бўлмаган ривожланаётган мамлакатлар муаммоларини ҳал қилиш мумкинми?
kapital.kz сайти фотосурати

Туркманистоннинг Аваза миллий туристик зонасида БМТнинг денгизга чиқиш имконияти бўлмаган ривожланаётган мамлакатлар (ДЧИРМ) бўйича конференцияси бўлиб ўтди. Анжуманда 100 дан ортиқ давлат, 50 га яқин халқаро ташкилот, 20 дан ортиқ етакчи глобал корпорацияларнинг раҳбарлари, мартабали вакиллари иштирок этдилар. Охирги маълумотларга кўра, ҳозирда денгизга чиқиш имкони бўлмаган 32 та ривожланаётган мамлакатларда 570 миллиондан ортиқ одам истиқомат қилади.

Савдотараққиёт двигателидир

Албатта, билмаган одамнинг хаёлига келадиган биринчи савол: нега конференция Туркманистонда бўлиб ўтди, ахир, республика Каспий денгизига чиқиш имкониятига эгаку? Гап шундаки, «денгизга чиқиш»ни том маънода тушунмаслик керак. «Денгизга чиқиш имкони бўлмаган ривожланаётган мамлакатлар» (ДЧИРМ) ибораси ўзига хос атама бўлиб, бу инглизча landlocked developing countries (LLDC) атаманинг таржимаси.

Шундай қилиб, бу ерда гап ҳар қандай денгиз ҳақида эмас, балки фақат океан билан бевосита боғланган денгиз ҳақида кетяпти. Шу нуқтаи назардан қараганда, бутун Марказий Осиё денгизга чиқмайдиган минтақа ҳисобланади. Марказий Осиёда расмий равишда бешта давлатдан денгизга чиқиш имконига эга бўлса ҳам: Ўзбекистон — Орол денгизига, Туркманистон — Каспий денгизига, Қозоғистон — иккаласига ҳам.

Орол денгизига келсак, ҳамма нарса озми-кўпми аниқ: бу денгиз ўлиб бормоқда, бу ерда кемалар сузолмайди, унга эътибор бермаслик мумкин. Аммо Каспий денгизи жонли, улкан сув ҳавзаси, гарчи сўнгги йилларда унинг сув сатҳи ҳам пасайиб бораётган бўлса ҳам. Каспий денгизида денгиз транспорти, жумладан, тижорий юк ташиш яхши ривожланган ва унинг ҳавзасида бир қанча давлатлар — Россия, Эрон, Озарбайжон, Қозоғистон ва Туркманистон жойлашган. Бироқ, денгиз океан билан тўғридан-тўғри боғланмаган, изоляция қилинганлиги сабабли аниқ ҳисобга олинмайди. Бу фақат техник тафсилот бўлиб туюлиши мумкин, аммо ундай эмас. Гап шундаки, океан билан боғланган денгиздан Ернинг исталган нуқтасига, ва алоҳида, ички денгиздан эса фақат ўша денгизнинг қўшни қирғоғига сузиб бориш мумкин. Бир неча аср олдин, денгизга чиқиш давлатга унга эга бўлмаганлар учун катта имконият яратди. Албатта, Буюк Ипак йўли каби йирик савдо йўллари бўлган, лекин бутун дунё бўйлаб асосий савдо артериялари сув орқали ўтган. Савдо нафақат тараққиётнинг, балки маданий алмашинув, бойитиш ва умуман олганда, ҳар томонлама ривожланган инсониятнинг двигатели бўлган.

Ҳозирда қуруқлик транспорти, жумладан, темир йўл транспорти жуда ривожланган бўлишига қарамай, жаҳон савдосида денгиз транспорти ҳамон катта рол ўйнамоқда. Кемаларнинг юк кўтариш қобилияти поездлар ёки рефрижераторларникига қараганда беқиёс юқори ва тезлигини солиштириш мумкин. Шундай қилиб, бугунги кунда денгиз йўллари жаҳон савдо айланмасининг 80 фоизини таъминлайди.

Қуруқлик транспорти ҳар қанча уринмасин, денгиз транспорти ўрнини босолмайди. Шундай қилиб, 2013 йили БМТ Бош Ассамблеясида ўша пайтдаги Бош котиб Пан Ги Мун чегараларда келишилган тартиб ва қоидаларнинг йўқлиги, кўплаб назорат-ўтказиш пунктлари, эскирган чегара ўтиш жойлари, нотўғри божхона расмийлаштируви ва назорати, шунингдек, оғир виза тартиб-таомиллари юкларни қуруқликда ташишга жиддий тўсқинлик қилаётганини таъкидлади. Оддий қилиб айтганда, агар сиз Ўзбекистондан Германияга қуруқлик орқали юк олиб ўтсангиз, камида бешта чегарани кесиб ўтишингиз керак бўлади, денгиз орқали эса бу юкни бир нуқтадан иккинчи нуқтага муаммосиз, бор-йўғи иккита божхона кўригидан – жўнаганда ва етиб келганда ўтиш орқали етказиш мумкин.

Ер юзидаги энг бўлмағур жой

Масаланинг соф тижорат қисмидан ташқари, денгизга чиқиш ҳам сиёсий ва ҳарбий маъноларга эга. Фрэнсис Фукуяма ёзган тарихнинг охири ҳеч қачон содир бўлмаган, можаролар ва урушлар кўпаймоқда ва бундай шароитда денгизга чиқиш нафақат маълум бир минтақага, балки бутун инсониятга таъсир қилиши мумкин. Мисол учун, баъзи кузатувчилар истеҳзо билан «шиппак кийган бармалейлар» деб атайдиган ҳусийлар билан шундай бўлди.

france24.com сайти фотосурати

Саксонинчи йиллар бошидаги «Механик Гавриловнинг суюкли аёли» совет фильмини томоша қилганлар икки қаҳрамон ўртасидаги суҳбатни эсласа керак.

— Қулоқ сол, қизиқ, Боб ал-Мандеб бўғози нима? — деб сўрайди биринчиси.

— Боб ал-Мандеб бўғози, амаки, эр юзидаги энг бўлмағур жой, — жавоб беради иккинчиси, ўзини тажрибали денгизчи қилиб кўрсатиб.

Ушбу кулгили суҳбат кутилмаганда 21 асрни башорат қилди.

Ҳусийларнинг ҳарбийлаштирилган «бармалей» гуруҳи энг таъсирчан қуролга эга бўлмаган ҳолда, бахтсиз Баб ал-Мандеб бўғозини назорат остига олди, бу ҳақиқатан ҳам ер юзидаги энг бўлмағур, расво жойга айланган — ҳеч бўлмаганда у орқали ўтадиган кемалар учун. Бу бўғоз кўп йиллар давомида Сувайш каналининг жанубий дарвозаси бўлиб хизмат қилган, у орқали дунё денгиз савдосининг 10% ва контейнер ташишнинг 30% га яқини амалга оширилади. Ҳусийлар минтақада турли давлатларнинг кўплаб ҳарбий базалари мавжудлигига қарамай, халқаро ҳамжамиятни даҳшатга солишга муваффақ бўлмоқдалар, вақти-вақти билан бўғоздан ўтаётган, биринчи навбатда, Исроил билан боғлиқ деб ҳисоблаган кемаларни чўктириб, ҳатто қўлга олишмоқда.

Бу, албатта, экстремал ҳолат, аммо денгизга чиқиш ҳуқуқига эга давлатнинг ошиғи олчи эканини аниқ кўрсатади. Шу маънода денгизга чиқиш имконияти бўлмаган мамлакатлар жиддий аҳволга тушиб қолган ва имкониятлари анча кам.

БМТ экспертларининг фикрича, ДЧИРМнинг асосий муаммоларини тўрт пунктга жамлаш мумкин:

▪️ транзит божлари ва логистика билан боғлиқ катта савдо харажатлари;

▪️ денгизга барқарор ва прогнозли чиқишни ҳар доим ҳам кафолатлай олмайдиган транзит мамлакатларга қарамлик;

▪️ ДЧИРМ нинг глобал таъминот занжирларига заиф интеграциялашуви;

▪️ инфратузилмавий ва институционал чекловлар.

Бу тенгсизликни бартараф этолмасада, ҳеч бўлмаганда уни юмшатишга уринишлар 21 асрнинг бошларида амалга оширилди. 2001 йили Бирлашган Миллатлар Ташкилоти кўмагида денгизга чиқиш имкони бўлмаган ривожланаётган мамлакатлар гуруҳи тузилди. ДЧИРМ бўйича биринчи конференция 2003 йилда Қозоғистонда бўлиб ўтган ва натижада Олмаота декларацияси ва Олмаота ҳаракат дастури қабул қилинган. Дастурда бундай давлатларни қўллаб-қувватлашнинг асосий йўналишлари белгилаб берилган: уларнинг иқтисодий ривожланишига кўмаклашиш, самарали транзит транспорт тизимларини яратиш, денгизга эркин чиқиш ҳуқуқини тан олиш.

Тўғрироғи, денгизга чиқиш ҳуқуқи бўлмаган давлатлар учун денгизга чиқиш ҳуқуқи 1982 йилги БМТнинг денгиз ҳуқуқи тўғрисидаги конвенциясида шакллантирилган. Уни амалга ошириш учун манфаатдор давлатлар транзит деб аталадиган давлатлар билан махсус шартномалар тузадилар ва улар орқали ҳаракатланиш ҳуқуқига эга бўладилар.

Очиқ денгизда денгизга чиқиш имкони бўлмаган давлатлар ҳам барча ҳуқуқлардан тенг асосда фойдаланишлари керак: улар кемалар қатнови, балиқ овлаш, самолётларда парвоз қилиш ҳуқуқига эга, сув ости кабеллари ва қувурларини ётқизиши мумкин, ҳатто хорижий портларда жойлашган ўз байроғи остида денгиз кемаларига эга бўлиши мумкин.

Бироқ, ҳуқуқ ҳар доим ҳам имкониятни англатмайди. Амалда, ДЧИРМ учун ўз ҳуқуқларини тўлиқ амалга ошириш баъзан жуда қийин. Энг оддий мисол: сиз транзит мамлакат билан шартнома тузасиз ва у сиздан шундай тарифларни оладики, яхшиси ҳеч нарса жўнатмаслик осонроқ ва арзонроқ.

2003 йилдаги Олмаота конференцияси ДЧИРМ муаммоларини ҳал қилиш бўйича йўл харитасини яратиш учун ўтказилганди. Конференция учун мезбон давлат танланиши ҳам бежиз эмасди. 1991 йили СССР парчаланганидан сўнг Қозоғистон ҳудуди бўйича денгизга чиқиш имкони йўқ энг йирик давлатга айланди. 2003 йилги конференцияга республиканинг амалдаги президенти, ўша пайтда ташқи ишлар вазири бўлган Қосим-Жомарт Тўқаев раислик қилгани рамзий маънога эга.

Иккинчи конференция 2014 йили Вена шаҳрида бўлиб ўтди.Ўшанда 2014-2024 йилларга мўлжалланган Вена Ҳаракат Дастури қабул қилинган бўлиб, унда долзарб масалаларни ҳал этиш бўйича комплекс режа мавжуд эди.

Баъзилар омадлироқ

Бу галги учинчи конференция бу борадаги мавжуд ютуқларни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш, 2014 йили эндигина пайдо бўлган янги чақириқ ва тенденцияларга жавоб бериши керак эди. Бу тенденциялар, биринчи навбатда, ҳарбий можаролар ва халқаро санкциялар билан боғлиқ бўлиб чиқди.

Конференция туркманларнинг Аваза шаҳрида бўлиб ўтди. tdh.gov.tm сайти фотосурати

Шундай қилиб, Авазада учинчи конференция бошланишидан олдин Беларусь Ташқи ишлар вазирлиги матбуот котиби Анатолий Глаз унинг мамлакати денгизга чиқиш билан боғлиқ муаммоларни эълон қилиш учун БМТ платформасидан фойдаланиши ҳақида хабар берди. Унинг сўзларига кўра, Беларусь денгизга чиқиш ва транзитга бўлган ҳуқуқини бузувчи чекловлар оқибатларини ҳис қилмоқда — бу БМТ конвенциясида мустаҳкамланган. Глаз, «айниқса, Болтиқбўйи давлатлари мамлакатимизнинг денгизга чиқиш йўлини атайлаб чеклаб, ташқи дунё билан савдо-иқтисодий ва гуманитар алоқаларга тўсқинлик қилмоқда. Бу давлатлар ўзларининг географик мавқеини ҳуқуқий жиҳатдан очиқдан-очиқ суистеъмол қилишмоқда», — деб таъкидлади.

Анатолий Глазнинг сўзларига кўра, Беларуснинг Клайпеда портида терминаллари мавжуд. Бироқ, Беларусга қўйилган чекловлар охир-оқибатда жаҳон нархларининг ошишига ва ўғитлар этишмаслигига олиб келади. Бу, ўз навбатида, озиқ-овқат билан боғлиқ қийинчиликларни бошдан кечираётган учинчи мамлакатларга салбий таъсир кўрсатмоқда.

Бу ерда, эҳтимол, кўпчилик 2014 йилни эслаган, зеро ўшанда Беларусь бирдан Россияга қисқичбақалар импорт қилувчи мамлакатлар етакчисига айланганди. Ўшанда Ғарб Россияга қарши санкциялар киритганди ва бунга жавобан Россия бир қатор давлатлардан товарлар импортини тақиқлаб, савдо эмбаргосини жорий қилганди. Ва бирдан Беларуснинг ўзи рус истеъмолчиларини қисқичбақалар билан таъминлашга қодир экани маълум бўлди.

Ботқоқли Белоруссияда денгиз қисқичбақаларининг кутилмаганда кўплиги турли йўллар билан тушунтирилди. Кўпчилик банал реэкспорт ҳақида гапирди. Баъзилар Беларусь-Германия қўшма корхоналари ҳақида гапиришди ва Президент Лукашенко республика РСФСРга эски совет даврида қисқичбақалар ва сельд балиғини етказиб берганини айтди. Аммо энди Беларуснинг ўзи санкциялар остида қолди: энди унга халқаро ҳамкорликда қатнашиш ёки Болтиқ денгизи терминалларига киришга рухсат берилмайди, шунинг учун Беларусь қисқичбақалари мавзуси қандайдир тарзда ўз-ўзидан ғойиб бўлди.

Бироқ, агар денгизга чиқиш имкони бўлмаган мамлакатларнинг муаммолари балиқ овлаш ва денгиз маҳсулотлари ишлаб чиқариш билан чекланса, бу муаммонинг ярми бўлар эди. Марказий Осиё мамлакатлари, Арманистон ва Беларусь учун географик жойлашуви туфайли савдо операциялари 74 фоизга қимматроқ, чегаралар орқали товарларни олиб ўтиш эса «денгиз соҳили» мамлакатларига қараганда икки баравар кўп вақт талаб этади.

Денгизга чиқиш имконияти бўлмаган ривожланаётган мамлакатлар.granmax.ru сайти харитаси

Бу ерда ДЧИРМ қисқартмасига эътибор қаратиш жоиз: конференция умуман денгизга чиқиш имкони бўлмаган барча мамлакатларнинг эмас, балки фақат ривожланаётган мамлакатларнинг муаммолари билан шуғулланади. 2023 йилги маълумотларга кўра, 44 та давлат денгизга чиқиш имконига эга эмас, шундан 32 таси ривожланмоқда. Қолган 12 таси Европада жойлашган ривожланган давлатлардир. (Бироқ, бу ҳисоб тахминийдир, хусусан, чунки денгизга чиқиш имкони бўлмаган мамлакатлар орасида, масалан, тан олинмаган ёки қисман тан олинган давлатлар мавжуд).

Қандай бўлмасин, ривожланган мамлакатлар учун денгизга чиқиш муаммоси, агар бу муаммо бўлса, унчалик кескин эмас. Бу қисман уларнинг баъзилари Люксембург, Лихтенштейн, Сан-Марино ва Ватикан каби мини-давлатлар бўлиб, улар учун денгиз савдоси унчалик муҳим эмас. Австрия ёки Венгрия каби бошқа йирик Европа давлатлари ўз бозорларига жуда яқин жойлашган бўлиб, асосийси Европа бўлиб, улар учун қуруқлик ва дарё йўллари логистика учун етарли. Бу давлатлар Европа Иттифоқининг бир қисми бўлганлиги сабабли улар учун чегара ва божхона расмиятчилиги билан боғлиқ муаммолар йўқ.

Бироқ, бошқа қитъаларда жойлашган, денгизга чиқиш имкони бўлмаган ривожланаётган мамлакатлар жуда қийин кунларни бошдан кечирмоқда. Айнан шунинг учун ҳам БМТ томонидан 2000 йилда қабул қилинган Мингйиллик декларациясида, хусусан, денгизга чиқиш имкони бўлмаган ривожланаётган мамлакатларнинг алоҳида эҳтиёжлари ва муаммолари эътироф этилган.

Шуни таъкидлаш керак, ҳатто ривожланаётган мамлакатлар орасида ҳам ҳамма ҳам тенг даражада эмас. Марказий Осиё давлатлари орасида Каспий денгизига чиқиш имконияти бўлган Қозоғистон ва Туркманистонга омад кулиб боққан. Бу денгиздан, гарчи изоляция қилинган бўлса-да, Россиянинг ягона чуқур сув транспорт тизими орқали Қора, Болтиқ ва Оқ денгизларга сув орқали сузиб бориш мумкин. Ҳозирги вақтда ушбу тармоқ 10 минг тоннагача бўлган кемаларни бошқаришга қодир ва бу тоифага тўлиқ ҳуқуқли денгиз кемалари киради.

Мақсадга эришилмадими?

Аваза шаҳрида бўлиб ўтган ДЧИРМ конференциясида жуда кўп масалалар кўриб чиқилди. Улар орасида бир нечта асосий йўналишларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Булар барқарор инвестициялар, йўл қурилиши, инновациялардан фойдаланиш, жумладан, рақамли соҳада, қарздорлик муаммоларини ҳал қилиш, савдони осонлаштириш, тарифлар, яшил технологиялар, атроф-муҳитни сақлаш ва инфратузилма – портлар, терминаллар, логистика марказларини қуришдан иборат.

ДЧИРМ Учинчи конференцияси иштирокчилари. raqobat.gov.uz сайти фотосурати

Форумда сўзга чиққан давлат раҳбарлари, юқори мартабали амалдорлар у ёки бу мавзуларга тўхталиб ўтди.

Конференция очилишида БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш оптимистик тамойилни шакллантирди: «Жуғрофия давлатлар тақдирини белгиламаслиги керак!».

Қозоғистон президенти Қосим-Жомарт Тўқаев ҳам унинг фикрига қўшилиб, иқлим ўзгаришига қарши кураш, транспорт йўлаклари ва инфратузилмасини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратди. Бу, айниқса, Қозоғистон учун муҳим – республика Евроосиё транзит хаби бўлиб, ҳозирги вақтда Осиё ва Европа ўртасидаги қуруқликдаги юк ташишнинг деярли 85 фоизи унинг ҳиссасига тўғри келади.

Тожикистон президенти Эмомали Раҳмон рақамлаштириш, савдо ва божхона тартиб-қоидаларини Жаҳон савдо ташкилоти талабларига мувофиқлаштириш борасидаги ишлар ҳақида гапирди.

Туркманистон президенти Сердар Бердимуҳамедов водород энергетикаси бўйича глобал дастур яратишни таклиф қилди. Бундан ташқари, у туркманларнинг айланма иқтисодиётга ўтиш бўйича глобал асос дастурини шакллантириш бўйича ташаббусини эслатди, яъни чиқиндиларни минималлаштириш ва уларни қайта ишлаш орқали ресурслардан самарали фойдаланишга қаратилган фаолият.

Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёевнинг айтишича, транспорт харажатлари юқори бўлгани учун Марказий Осиё ҳар йили ялпи ички маҳсулотнинг икки фоизигача йўқотади. Бу ерда логистика харажатлари товарларнинг умумий қийматининг 60 фоизини ташкил этади, бу эса жаҳондаги ўртача кўрсаткичдан бир неча баробар юқоридир.

Мирзиёев, шунингдек, бир қатор амалий қадамлар — хусусан, қоидаларни унификация қилиш ва контейнер юкларини ташиш учун мақбул тарифларни жорий этишни таклиф қилди. Бундан ташқари, Ўзбекистон раҳбарининг сўзларига кўра, ДЧИРМ учун транзит кафолатлари бўйича глобал келишувни ишлаб чиқиш зарур. Мирзиёев нутқида денгизга чиқиш имкони бўлмаган мамлакатлар логистика интеграциясига кўмаклашиш жамғармасини ташкил этиш масаласига ҳам тўхталиб ўтди. Ниҳоят, президент денгизга чиқмайдиган мамлакатлар заифлик индексини ишлаб чиқиш ташаббусини илгари сурди.

Қирғизистон Вазирлар Маҳкамаси раҳбари Адилбек Қосималиевнинг айтишича, йигирма йилдан ортиқ вақтдан бери ДЧИРМ муаммоларини ҳал қилиш бўйича ишлар олиб борилаётган бўлса-да, белгиланган вазифалар тўлиқ бажарилмаган, мақсадларга эришилмаган. Бироқ, 2024-2034 йилларга мўлжалланган ҳаракатлар дастури ўтмишдаги хатоларни тузатиш, ўтган йигирма йиллик сабоқларни ҳисобга олиш ва барқарор ривожланиш режасини ишлаб чиқиш имкониятидир.

Халқаро автомобил транспорти иттифоқи бош котиби Умберто де Преттонинг айтишича, чегарада тиқилиб қолган юк машинаси барқарор ривожланишга мутлақо зиддир. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун де Претто ХТТ (TIR) конвенциясидан фойдаланишни таклиф қилди, бу эса товарларни текширишсиз чегарадан ўтишга имкон беради. Бу асосий, аммо жуда самарали восита, афсуски, кўпчилик ДЧИРМ ҳали амалга оширилмаган. Де Претто жуда оғриқли муаммоларни ҳал қила оладиган бу оддий ва самарали ечимни кечиктирмасликка чақирди.

Конференциянинг асосий натижалари иккита муҳим ҳужжат: 2024-2034 йилларга мўлжалланган Аваза Ҳаракат дастури ва Аваза Сиёсий Декларациясининг қабул қилиниши бўлди.

Авазадаги ДЧИРМ Учинчи конференцияси иштирокчилари. ena.et сайти фотосурати

UNIDO, БМТ Глобал шартномаси ва Халқаро электралоқа иттифоқи билан ҳамкорликда ташкил этилган Хусусий сектор форумида Аваза Ҳаракат дастурининг амалий ижроси муҳокама қилинди. Делегатлар бир нечта асосий мавзуларга эътибор қаратдилар:

▶️ Инвестициялар ва Барқарор ривожланиш. Бошқа нарсалар қаторида қайта тикланадиган энергия манбалари ва инновацион технологияларга инвестициялар киритиш борасида сўз юритилди;

▶️ Рақамли трансформация. Делегатларнинг фикрича, рақамли инфратузилма ва электрон ҳужжат айланишини ривожлантириш савдо тўсиқларини камайтириш ва рақобатбардошликни оширишга ёрдам беради;

▶️ Савдо, логистика ва минтақавий интеграция. ДЧИРМ уюшмалари процедураларни соддалаштиришга ва манфаатдор мамлакатларнинг умумий рақобатбардошлигини оширишга ёрдам беради;

▶️ Ягона стратегиялар. Ҳудудий интеграция ва меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларни уйғунлаштириш транзит тўсиқларини камайтиради. Халқаро савдо қоидаларини ДЧИРМ хусусиятларига мослаштириш ва ЖСТ билан ҳамкорликни мустаҳкамлаш учун биргаликдаги саъй-ҳаракатлар зарур;

▶️ транзит мамлакатлар билан ҳамкорлик. Транзит мамлакатлар билан инфратузилмани ривожлантириш ва транзит тартиб-қоидаларини соддалаштириш бўйича қўшма лойиҳалар ташувни сезиларли даражада тезлаштириши мумкин;

▶️ экологик барқарорлик, иқлим ва иқлимни молиялаштириш. ДЧИРМ ривожланган мамлакатларга қараганда экологик муаммолардан кўпроқ азият чекмоқда. Атмосферага ифлослантирувчи моддаларнинг чиқиши, музликларнинг эриши ва уларнинг сув ресурслари ва қишлоқ хўжалигига таъсири каби таҳдидлар улар учун жуда долзарбдир. Бу ерда ресурс тежовчи технологиялар ва деҳқончилик усулларидан фойдаланишнинг аҳамияти ҳам муҳокама қилинди.

Бундан ташқари, Хусусий сектор форумида қишлоқ хўжалиги, озиқ-овқат хавфсизлиги ва циркуляр иқтисодиёт масалалари муҳокама қилинди.

Умуман олганда, иштирокчиларнинг фикрича, ДЧИРМ IIIР конференцияси муваффақиятли ўтди ва энди олдинда энг муҳими – Аваза Ҳаракат дастурида ўз аксини топган йўл харитасини амалга ошириш турибди. Бироқ, бу вазифа осон бўлмайди, деб тахмин қилиш мумкин – зеро, дунё сўнгги йилларда жуда тез ва тубдан ўзгариб бормоқда.