Ўзбекистоннинг Термиз шаҳридаги «Айритом» эркин иқтисодий зонасига (ЭИЗ) ташриф буюрган афғон фуқаролари орасида озиқ-овқат ва тиббий хизматларга талаб жуда катта. Ўзбекистон Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази (ИТИМ) таҳлилчилари савдо зонаси фаолиятини ҳар томонлама баҳолашда шундай хулосага келишди.
2024 йил август ойида очилган Сурхондарё вилоятидаги «Айритом» ЭИЗ Марказий Осиёда трансчегаравий савдони ривожлантириш бўйича муҳим лойиҳалардан бирига айланди. У ерда «Термиз» халқаро савдо маркази (ХСМ) очилди. ИТИМ маълумотларига кўра, ҳудуд очилганидан бери 740 мингдан ортиқ одам ташриф буюрган, улардан 400 минг нафари Афғонистон фуқароларидир.
Тиббий хизматлар айниқса оммабоп бўлган: ҳар йили 46 000 беморни қабул қилишга мўлжалланган Akfa Medline кўп тармоқли клиникасида 76 000 дан ортиқ одам даволанган, уларнинг тахминан 80 фоизи Афғонистон фуқаролари бўлган. Hilton Garden Inn меҳмонхонаси 9000 дан ортиқ меҳмонни қабул қилган.
ИТИМ томонидан ўтказилган харидорлар сўровига кўра, кўпчилик (91%) «Айритом»га биринчи навбатда озиқ-овқат сотиб олиш учун ташриф буюришади. Деярли ярми (48%) кийим-кечак учун, 38 фоизи эса маиший техника учун келади. Респондентларнинг қарийб 71 фоизи минтақадаги товарлар ва хизматлар нархлари бошқа бозорларга нисбатан бирмунча паст эканини таъкидлаган.
«Термиз» халқаро савдо марказидаги 490 дўкондан 218 таси фаолияти орқали Афғонистонга 187 миллион долларлик маҳсулот экспорт қилинган. ЭИЗ очилгандан буён «Айритом»да тадбиркорларнинг аксарияти (70 фоиздан ортиғи) ишламоқда. Айланмалар таҳлили шуни кўрсатдики, бизнес субъектларининг 67 фоизи учун йиллик савдо ҳажми 1 миллиард сўмдан (тахминан 78 минг доллар) ошмайди, деярли учдан бир қисмида (29 фоиз) эса йиллик 3–5 миллиард сўм (235–390 минг доллар) оралиғида бўлган.
Ресторанлар, савдо нуқталари, ишлаб чиқариш ва логистика объектлари, клиника, меҳмонхона ва хостелларда 1 мингдан ортиқ маҳаллий аҳоли ҳамда тахминан 140 нафар афғон фуқароси иш билан таъминланган.
Ижара тўлови квадрат метр учун 2,6 доллардан 8,3 долларгача, жойлашувига қараб (подвал, биринчи қават, иккинчи қават) фарқ қилади. Респондентларнинг қарийб ярми (48 фоиз) амалга оширилаётган ижара ставкаларини юқори деб баҳолаган.
Мижозлар оқими ҳам нотекис: дўконларнинг тахминан 43 фоизи кунига ўртача 30 та харидорга хизмат кўрсатади, 24 фоизи эса 100 дан 150 гача харидорларга хизмат кўрсатади. Тадбиркорларнинг ярмидан кўпи (52 фоизи) уларнинг асосий мижозлари Афғонистон фуқаролари эканини тасдиқлаган.
Таҳлил натижалари инфратузилмавий ва логистика тўсиқлари мавжудлигини аниқлаган. Мисол учун, Афғонистондан келганларнинг 71 фоизи чегарани кесиб ўтиш ва божхона назорати жуда кўп вақт талаб қилаётганини айтган. Бундан ташқари, респондентларнинг 43 фоизи харид қилиш зонасига мунтазам жамоат транспорти йўқлиги, бу ташриф буюрувчилар сонига таъсир қилишини таъкидлаган — харидорларнинг деярли учдан бир қисми (29%) ойига бир марта ташриф буюришини таъкидлаган.
«Айритом»да хизматлардан тўлиқ фойдаланиш имкониятларини кенгайтиришга талаб катта. Респондентларнинг 95 фоизи савдо объектлари 24 соат ишлашини қўллаб-қувватлаган. Бундан ташқари, афғонлар хизматлар кўламини кенгайтиришдан манфаатдор: 52 фоизи таълим дастурларига, 29 фоизи эса маиший ва дорихона хизматларига қизиқиш билдиришган.
««Айритом» марказига талаб юқори бўлиб қолмоқда. Инфратузилма ва сервислар ривожини давом эттириш уни трансчегаравий савдо ва ҳамкорликнинг муҳим нуқтаси сифатида мустаҳкамлайди», — дейилади ИТИМ хулосасида.
ℹ️ 2024 йил 29 август куни Сурхондарёда «Термиз халқаро савдо маркази» (ХСМ) нинг расмий очилиш маросими бўлиб ўтди. Ўзбекистон ҳукумати хабарига кўра, қизил лентани республика Бош вазири Абдулла Арипов ва Афғонистон Бош вазири вазифасини бажарувчи Абдул Ғани Бародар кесган. Афғонистон ва Покистон фуқароларига ХСМ дўконлари ва бошқа объектларини ижарага олишлари ва ҳатто уларга эгалик қилишлари мумкин. Чет эл фуқаролари Ўзбекистонга кириш визасисиз марказда 15 кун қолиши мумкин.
Натижада афғонлар фаоллиги кескин ошиб, фуқаролари Ўзбекистонга бизнес мақсадида ташриф буюраётган давлатлар рўйхатида Афғонистон биринчи ўринни эгаллаган. 2025 йил биринчи ярмида 207,5 мингдан ортиқ афғонистонлик Ўзбекистонга хизмат сафарида бўлган. Бу 2024 йилнинг шу даврида ташриф буюрган 1569 кишидан 132 баробар кўпдир.
