Бозорга кенг назар

Ўзбекистоннинг маълум бир ҳудудида кўпчилик қандай яшашини билмоқчи бўлсангиз, бозорига боришингиз керак. У сизга ҳамма нарсани аниқ кўрсатиб ва кўп нарсаларни сўзсиз тушунтириб беради. Бунга 2025 йил сентябрь ойида Анзор Бухорский билан Фарғона водийсининг кичик шаҳарчалари бўйлаб сураткашлик саёҳатига чиққанимда ниҳоят амин бўлгандим.

Фарғона нонлари. Андрей Кудряшов фотосурати/ «Фарғона»

Анзор Бухарский Ўзбекистонда этнографик, жанр ва кўча фотосуратлари бўйича халқаро маҳорат мактаби семинарларини ташкил этади. Баланд тоғли Гелан қишлоғига қўшма экспедициядан сўнг у мени Фарғона водийси бўйлаб экспресс фотосаёҳатга ҳамроҳлик қилишга таклиф қилди. Бизга россиялик жанрли фотографлар Олег Геворков (Москва) ва Руслана Кормилчикова (Новосибирск) қўшилди.

Биз ушбу ижодий экспедицияни туристик мавсум бошланишидан аввал ўз зиммамизга олгандик. Ёзнинг жазирамаси ҳали кетмаган, ўрим-йиғим зўрға бошланган, тўй ва бошқа маъракалар қолдирилган пайт эди. Айнан бизга керак бўлган нарса: шафқатсиз қуёш остидаги иш кунлари. Ҳар кунги турмуш манзараси. Журналистикага даъво қилмасдан, журналистик ҳисоботлар, ижтимоий ёки фалсафий умумлашмаларсиз. Фотокамера билан саёҳат ёзувлари. Тасодифий ўткинчиларнинг юзларига зийрак қараш ва камерага муҳрлаш.

Ўзбекистон бўйлаб саёҳатларнинг ишқибозлари ва фаол иштирокчилари сифатида биз Тошкент автомобиллари каршерингини синаб кўришга қарор қилдик. Ҳамкор дўстимиз, аввалги қўшма экспедицияларда моҳир ҳайдовчи бўлган Тимур Нўмонов бу сафар банд экан. Биз молиявий сабабларга кўра эмас, шунчаки такси ёллашни хоҳламадик.

Тошкентлик такси ҳайдовчиларининг беш тури бор: DJ, сиёсатшунос, диний воиз, Иқтисодиёт вазирининг собиқ ўринбосари ва нарсаларни тушунтириб берувчи кўча боласи. Уларнинг ҳеч бири сафар учун самарали ҳамроҳ сифатида мос келмасди.

Анзор Тошкентдаги компаниядан UzAutoMotors томонидан ишлаб чиқарилган нисбатан янги бензинли Chevrolet Cobalt автомобилини ижарага олиб, бир кунлик ижара учун 450 минг сўм (36 доллар) тўлаб, ўзи машинани ҳайдашга қарор қилди. Бундан ташқари, 2 миллион сўм (160 доллар) депозит. Бу йўл четидаги радарлар бизнинг машинамиз йўл ҳаракати қоидаларини бузганини аниқлаб қолиши мумкин ҳолат учун.

Душанба куни тушга яқин пойтахт тирбандлигидан аранг қутулиб, А-373 Тошкент-Андижон-Ўш-Қашғар халқаро автомобил йўлига чиқдик. Биз «биттаси ҳайдайди, қолганлари маслаҳат бериб зериктирмай кетади» режимида ҳайдадик. Денгиз сатҳидан 2268 метр баландликдаги Қамчиқ довонидан қандай ўтганимизни зўрға пайқаб қолдик. Бироқ, йилнинг шу даврида у визуал қизиқишни таклиф қилмайди. Кузнинг бошида Ўзбекистон табиатининг барча ранглари қуриб кетгайдай оппоқ, ҳатто тоғ ландшафтлари ҳам уйқусираб хира кўринади.

Кундузги соат тўртларда довондан Фарғона водийсига — Ўзбекистоннинг аҳолиси энг зич жойлашган ҳудудига тушдик, айрим жойларда бир квадрат километрга 800 дан ортиқ киши тўғри келади. Бу Ҳиндистонга қараганда зичроқ. Аммо бу одамлар денгизига шўнғишдан олдин, мен ҳамкасбларимга бу жойларнинг асрлар ва минг йиллар олдин қандай бўлганлиги ҳақида хотирани сақлаб қолган тоза гўшасига тўхташни таклиф қилдим.

Шифобахш қумлар

Сирдарё устидаги кўприкдан ўтиб, жануби-ғарбий томонга бурилиб, ўн беш дақиқадан сўнг, Бўстон-Бува қишлоғи олдида... бетакрор пляжга дуч келдик. Экин экиладиган далалар билан ўралган, саксовул, тамарис, қандим ўсган, тўқ кулранг қумли икки бутунлай ёввойи, чўл қумтепаси. Мен «Фарғона» ўқувчиларга бутун Фарғона вилоятини қамраб олган бундай реликт қумтепаларнинг келиб чиқиши ҳақида батафсил ҳикоя қилиб берганман. Қисқача тўхталиб ўтсам: булар Фарғона водийсининг бутун марказий қисмини қадимдан то ХХ аср ўрталаригача эгаллаб турган Оққум чўлининг қолдиқлари бўлиб, ўша пайтда у суғориладиган пахтачиликнинг ривожланиши ва кейинчалик аҳолининг кўпайаши натижасида сиқиб чиқарилган.

Фарғона вилоятининг Бувайда туманидаги қумтепа ўрта асрларга оид одатларнинг ҳозиргача сақланиб қолганлиги билан ажралиб туради. Август ойининг охири ва сентябрь ойининг бошларида, қуёш шафқатсизларча куйдирмайдиган даврда одамлар бу ерга тўпланади ва бутун кун давомида иссиқ қум ҳаммомларида чўмилишади — тери, суяк, бўғим ва бошқа касалликларга шифо топишга умид қилади. Ҳар йили нафақат ён-атрофдаги қишлоқлардан, балки Ўзбекистоннинг бошқа, чекка вилоятларидан ҳам одамлар даволаниш учун келишидан келиб чиқадиган бўлсак, бу муолажалар кимларгадир ёрдам бермоқда. Ёки улар шунга ишонишади. Улар қўл ва оёқларини, баъзан эса бутун танасини қумга кўмиб, юрак хуружининг олдини олиш учун фақат бош ва кўкракни очиқ қолдирадилар. Улар ўзларини вақтинчалик бошпаналар билан қуёш уришидан ҳимоя қиладилар.

Замонавий тиббиёт нуқтаи назаридан, бу процедура нафақат қисқа муддатли, балки узоқ муддатли оқибатлари учун ҳам хавфлидир. Бироқ, Бувайда тумани расман ўзининг узоқ умр кўрадиган одамлари билан машҳур. Масалан, Хувайдо Умарова шу ерда истиқомат қилади, 2025 йили расман 130 ёшга тўлди. Расмий статистик маълумотларга кўра, маҳаллий аҳолининг тўрт нафари 100 ёшдан ошган, яна юзлаб одамлар эса 80 ёшдан ошган. Бироқ уларнинг қум ванналарини қабул қилгани ҳақида маълумот йўқ.

Фарғоналик ўлкашуносларнинг фикрича, қумтепанинг шифобахш хусусиятлари ҳақидаги афсона қайсидир маънода ХII аср ўрта асрларда яшаган тасаввуф олими Хўжа Боязиднинг мақбараси яқин жойда жойлашгани билан боғлиқ. У афсонавий Аҳмад Яссавийнинг жияни бўлган. Ҳаммаси бўлиб Бувайда туманида таниқли сўфий устозлар номлари ва асарлари билан боғлиқ ўнта муқаддас қадамжолар мавжуд.

— Қумга кўмилгандан сўнг, сиз беш кун ювинмайсиз. Етти кун давомида совуқ ёки спиртли ичимликлар ичолмайсиз, — дея тушунтирди маҳаллий табиб россиялик меҳмонларга, уларни ҳатто қисман бўлсада процедурани бошдан кечиришга бўлган умидини пучга чиқараракан. Аммо қуёш аллақачон ботаётган эди. «Олтин соат»нинг визуал афзалликларидан тўлиқ фойдаланган ҳолда, фотосуратчилар қолган ташриф буюрувчилар билан бирга қумтепани тарк этишди.

Қўқонда, биринчи дуч келган ётоқхонада тунаб қолдик. Бу нонушта берилмасдигидан арташқари, арзон ва жуда яхши бўлиб чиқди. Қўқон хонлигининг пойтахти бўлган ушбу қадимий шаҳарнинг гўзаллигидан баҳраманд бўлишимизга иккита амалий ҳолат тўсқинлик қилди. Биринчидан, шиддатли ва тартибсиз транспорт ҳаракатлари. Анзор кундузи машина ҳайдашдан чарчаган, кечқурун эса бу билан курашишдан қатъиян бош тортган эди. Пиёда юриш ҳам ноқулай бўлиб чиқди — бошқариладиган пиёдалар ўтиш жойлари жуда оз эди ва жуда тор йўлаклар, айниқса машиналар билан тўлиб тошганди.

Эрталаб соат саккизда биз деярли бўм-бўш бозорда нонушта қилардик ва Қўқон бизнинг фотографик тадқиқотларимиз учун асосий базага айланмайди, деган хулосага келдик.

—Фарғона водийси дунёда аҳоли энг зич жойлашган ҳудудлардан бири дегандинг. Лекин мен ҳозирча буни сезмаяпман, — деб мени масхара қилди Олег Геворков. Мен баҳслашмадим ва қатъият билан Марғилонга йўл олдим.

Бозорларнинг бозори

Фарғона водийсидаги аҳоли зичлигини Қўқондан Марғилонгача бўлган автомобил йўлининг аҳоли яшамайдиган қисми деярли йўқлигидан билса бўлади. Бир қишлоқ тугайди, иккинчиси дарҳол бошланади. Бу маршрутнинг бутун 76 километрида шундай манзара. Бутун йўл бўйлаб жамоат транспорти тезлигида ҳайдашга мажбур бўлган Анзор бу ўзига хосликни кескин тил билан қайта-қайта таъкидлади. Аммо у бирор марта йўл қоидаларини бузмади.

Соатига 70 километр тезликда ҳайдашнинг монотонлигидан чарчамаслик учун биз йўл четида имкон қадар кўпроқ тўхтадик ва чекиб турдик. Мисол учун, биз автомагистралнинг камроқ гавжум қисмларида қишлоқ аҳолиси ўрим-йиғимнинг биринчи меваларини қуритиш учун — янги узилган маккажўхори бошоқлари ёки аччиқ калампирлар тўшалган жойларда тўхтадик. Шахсан мен бадиий суратларни ололмадим, лекин кундалик қизиқарли тафсилотларни суратга олишга муваффақ бўлдим.

Қўқон — Марғилон йўлида. Андрей Кудряшов фотосурати/ «Фарғона»

Кундузги соат ўн бирларда Фарғона водийсининг энг қадимий ва йирик шаҳарларидан бири бўлган Марғилонга етиб келдик. Бу шаҳар фотографлар учун жозибадор, зеро у ўтмишдаги ва баъзи жойларда ҳатто ундан олдинги асрдаги Осиё шаҳрининг меъморий ва кундалик қиёфасини сақлаб қололган, шу билан бирга замонавий ҳаётнинг динамикаси билан уйғунлашган.

Сайёҳларга Марғилон Ипак йўлидаги энг қадимий ипак тўқиш марказларидан бири сифатида таништирилади. Бугунги кунга қадар бу ерда саноат миқёсида атлас ва адрас — ўзига хос, таниқли нақшли ипак ва ярим ипак матолар ишлаб чиқарилмоқда. 2017 йилдан бошлаб уларни ишлаб чиқаришнинг архаик технологияси ЮНEСКОнинг «Инсоният оғзаки ва номоддий маданий мероси дурдоналари рўйхати»га киритилган. Бироқ, бу ерда кўпчилик ишлаб чиқаришда ишламайди. «Шаҳар иқтисодиёти биринчи навбатда йирик кийим-кечак бозори ва озиқ-овқат бозорига жамланган. Хусусий сектор жуда ривожланган. Шаҳар аҳолиси биринчи навбатда савдо ва ҳунармандчилик билан шуғулланади, кўпчилик давлат муассасаларида ишлайди», — деб ёзади Википедиа Марғилон ҳақида.

Марғилондаги биринчи бекатимиз замонавий пластик профиллар ва эски, фойдаланилган, эҳтимол бузилган бинолардан сақланиб қолган дераза ва эшиклар сотиладиган кўча бўлди. Бу таъсирли манзара эди.

Марғилон кўчаларида. Андрей Кудряшов фотосуоати/ «Фарғона»

Маҳаллий мактаб ўқувчилари даврасида мазза қилиб музқаймоқ едик. Маҳаллий ҳаётнинг сезиларли хусусиятини ҳам пайқадик. Марғилон транспортида икки ғилдиракли транспортнинг ўрни катта. Мотоцикллар эмас, балки асосан велосипедлар, шунингдек, мопедлар, мотороллер ва скутерлар. Бунинг сабаби, Фарғона водийсининг марказий қисмининг бутунлай текис рельефи билан изоҳланади, бу икки ғилдиракли транспортни қулай транспорт ва етказиб бериш воситасига айлантиради. Маҳаллий бозорларнинг шовқини ва уларни ўраб турган тор кўчаларда велосипед ва скутерлар шовқинли оқимдаги кичик балиқ каби чаққонлик билан ҳаракатланар эди.

Тушда бизни қўл билан судраб, турли хил плиткалар ишлаб чиқарадиган хусусий устахонага таклиф қилишди. Фабриканинг шафқатсиз интерьерларидан саҳналаштирилган композиция учун фойдаланганимдан хурсанд бўлдим, бу менга вақт ва жойнинг ўзига хос архетипини эслатди. Ёки, эҳтимол, тақвим бўйича ҳеч қачон куз келмайдиган бу қуёшли минтақадаги ҳаётимни.

Марғилонда туш пайти. Андрей Кудряшов фотосурати/ «Фарғона»

–Мени ҳамма нарса қизиқтирмайди, лекин одамларнинг очиқлиги ва дўстона муносабати ҳайратланарли. Мен ҳеч қачон бундай нарсани бошқа жойда кўрмаганман ва бўлишига ҳам ишончим комил эмас, – деб тан олди Олег Геворков.

Кейин биз улкан Комбинат бозорига бордик. Маҳаллий ипак фабрикаларида ишлаб чиқарилган матоларни сотади. Лекин бу ҳаммаси эмас. Гиламлар, кийим-кечак, чойшаблар, озиқ-овқат ва уй-рўзғор буюмлари — буларнинг барчаси ғалати палитрага аралашиб, бошингизни айлантиради.

Анзор Бухарский куннинг қолган қисмини бозорда хурсандчилик билан ўтказди. Аммо у бутунлай қониқмади.

Ўша куни кечқурун у менга «Бу бозор эмас», деди. — У ерда мегабозор бор, бозорларнинг бозори...

Мен бу ҳақда биламан деб жавоб бердим.

Эртаси куни эрталаб ижарага олинган Chevroletни тўхташ жойига қолдириб, таксига ўтириб, Марғилон чеккасидаги Қўштепа бозорига йўл олдик. Аниқроқ айтганда, бозорларнинг маҳаллий агломерациясига. Жумладан: мебель бозори, ёғоч ва ёғоч маҳсулотлари бозори, «Файз» кийим-кечак бозори, идиш-товоқ бозори, велосипед ва велосипед қисмлари бозори, қозон бозори, тахта бозори, деҳқонларнинг озиқ-овқат бозори ва бошқалар...

Борлиқ тубида

Тан оламан, Фарғона водийсида ўзимни Тошкентдагидек қулай ҳис қилолмайман. Айтганча, мен ҳеч қачон бозорларга бормайман, ҳатто ўз эҳтиёжларим учун ҳам. Мен ҳамма нарсани 24 соатлик гипермаркетларда харид қилишни афзал кўраман. Мен ҳам барча пойтахтликлар қатори Тошкент вилоятидаги Ғарбий Тян-Шаннинг сийрак аҳоли яшайдиган яйлов ён бағирларидаги ғамгин манзараларни суратга олишни маъқул кўраман. Марғилон яқинидаги мутлақ текис, дастурхонга ўхшаган юзадаги одамлар уммонида мени нотаниш ҳис ва туйғулар тўлқинлари қамраб олди. Одамлар айтганидек, мен ўзимнинг конфорт зонамдан ташқарига чиқиб кетгандим. Яна шуни таъкидлашим керакки, шу қадар кўп саҳналарни суратга олдимки, уларнинг ўндан бир қисмини ҳам ўқувчиларим билан баҳам кўришнинг жисмонан иложи йўқ.

Мен ҳамкасбларимдан айрилдим, фотоаппаратимни сумкамга солиб, шунчаки чойхонага ўтирдим, эртами-кечми, лекин, эҳтимол, тушдан кейин Анзор Бухарский ва унинг ҳамроҳлари шашликнинг ширин тутунига етиб келишларини кутдим. Оломон ичида ёлғизликдан завқланиб, ўзимни борлиқнинг энг тубида тасаввур қилардим. Замонавий цивилизациянинг тан олинган марказларидан минглаб километр узоқликда, лекин коинотнинг ўзагида. Бу ўзликни англашга ўхшарди. Ва саёҳатимиздаги бурилиш нуқта эди.

Фарғона водийси бўйлаб фотосаёҳатимизда яна кўплаб қизиқарли лаҳзалар бўлди. Эртаси куни Олтиариқ туманидаги Белариқ қишлоғида қишлоқ уйи атрофидаги ва ичкаридаги кенг шахсий узумзорларга ташриф буюрдик. Бувайда туманига қайтиб, пахта даласида теримчилар билан суҳбатлашдик.

Наманган вилояти, Ғурумсарой қишлоғига етиб борганимиздан сўнг, кузда сув сатҳининг камлиги туфайли ёпилган Сирдарё бўйлаб паромчи ва ўзисузар паромни суратга олдик.

Ғурумсаройдаги паром. Андрей Кудряшов фотосурати/«Фарғона»

Кейин Чуст шаҳрига, анъанавий Чуст пичоқлари бозорига йўл олдик. Анзор у ерда иўлаб турган темирчилик устахоналарини топди.

Уч юлдузли S-Namangan меҳмонхонасида тунаб, эртасига эрталаб тўрт соатда Тошкентга етиб келдик ва у ерда деярли бир соат тирбандликда турдик. Chevrolet автомашинасини ижарага олган компанияга бироз кечикиб қайтаришга муваффақ бўлдик, лекин йўл ҳаракати қоидаларини бузганлик учун ҳеч қандай жарима солинмаган экан.

Бизнинг қисқа саёҳатимиз Фарғона водийсининг фотосуратчиларга, айниқса, турли фаслларда тақдим этаётган визуал имкониятларини тўлиқ қамраб ололмасди. Аммо биз келажакдаги экспедициялар учун атайлаб ўнлаб ажойиб жойлар, улкан ва қизиқарли шаҳарларни қолдирдик.