Бу яқинда содир бўлганди

Саксон йил муқаддам фашистлар Германияси яксон қилинганди. Ушбу сана ўта оғир сиёсий вазият фонида нишонланмоқда. Ўтган асрнинг етмишинчи ва саксонинчи йилларида вазиятни юмшатиш ва қуролсизланишга оид кўп тилга олинган ҳаракатлар бутунлай йўқ бўлиб кетганга ўхшайди. Бир пайтлар Фрэнсис Фукуяма башорат қилганидек, урушлар ва сиёсий қарама-қаршиликларнинг тугашига энди ҳеч ким ишонмайди. Илғор инсониятнинг энг буюк орзуси — ядро қуроли қўлланилмайдиган можароларга айланиб қолди.

Ҳозирги шароитда ўтган аср ўрталарида рўй берган мудҳиш воқеалар хотираси алоҳида аҳамият касб этади, гарчи кўпчилик сиёсатчилар бу воқеалардан ўзига хос, баъзан эса узоқни кўзлаган хулосалар чиқараётганини сезиш қийин эмас.

Қандай бўлмасин, Марказий Осиё республикаларида Иккинчи Жаҳон урушига анъанавий қараш ҳали ҳам ҳукмронлик қилмоқда, унинг моҳиятини бир неча сўз билан ифодалаш мумкин: уруш вабоси жуда катта қурбонликлар эвазига ва СССР халқларининг қардошлик бирлиги туфайли тўхтатилган эди. 8-9 май кунлари анъанавий тарзда нишонланадиган умумий ғалабага минтақа республикаларининг ҳиссаси қандай бўлганди?

Ўн олтита граната

Иккинчи жаҳон уруши статистикаси жуда мураккаб ва чалкаш ҳисобланади: турли манбалар турли хил маълумотларни тақдим этади. Бироқ, энг камтарона рақамларга асосланиб ҳам, ўша пайтда Ўрта Осиё деб аталган Совет Ўрта Осиёси республикаларига қанчалик ҳалокатли зарар етказилганини тушуниш мумкин.

Қозоғистон ва Ўзбекистон энг катта йўқотишларга дуч келган. Қозоғистон бир ярим миллионга яқин, Ўзбекистон эса икки миллионга яқин кишини фронтга жўнатган. Шу билан бирга, Қозоғистон аҳолисининг чорак қисми, Ўзбекистон аҳолисининг эса учдан бири жанг қилган. Урушда 600 мингдан ортиқ қозоғистонликлар ва 538 минг ўзбек истонликлар ҳалок бўлган (яна 158 минг нафари бедарак йўқолган).

Аскарларнинг аксарияти кўнгиллилар бўлган. Биргина Ўзбекистонда уларнинг сони юз мингдан ошган, жумладан, уларнинг орасида қизлар ҳам бўлган.

Қирғизистон (ўша пайтда Совет Қирғизистони) республиканинг умумий аҳолиси бир ярим миллиондан сал кўпроқ бўлишига қарамай, ўзининг 365 минг ўғил ва қизини Қизил Армияга юборган. Турли манбаларга кўра, Улуғ Ватан уруши фронтларида Қирғизистоннинг 80 дан 115 минггача аҳолиси ҳалок бўлган. Ҳозиргача Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвони 74 кишига берилган деб ҳисобланган, аммо сўнгги маълумотларга кўра, уларнинг сони 80 та бўлган.

Тожикистон ССР аҳолиси 1941 йили бир ярим миллион киши бўлган. 300 минггача фронтга кетган, 92 минг киши жанг майдонларидан қайтмаган. 65 нафар тожикистонлик Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвони билан тақдирланган.

Турли ҳисоб-китобларга кўра, Туркманистондан 180-300 минг киши урушга кетган. Кўпчилиги кўнгилли бўлган. 86 минг киши уйига қайтмаган.

Ўрта Осиёдан келган жангчилар фронтнинг турли ҳудудларида жанг қилишган. Улар Брест қалъасини ҳимоя қилишган, Ленинград учун жанг қилишган, Курск булғасида жанг қилишган — уларнинг умумий ғалабага ҳисса қўшмаган муҳим фронти ёки йўналиши бўлмаган. Шундай қилиб, Тожикистондан етти мингдан ортиқ аскар «Сталинград мудофааси учун» медали билан тақдирланган.

Қардошлик турли республикалардаги турли миллат вакилларини бирлаштирган. Эркаклар билан бир қаторда аёллар ҳам жасорат мўъжизаларини кўрсатганлар. Фронтда севги достонлари ҳам содир бўлган. «Жангга фақат қариялар боради» фильмида Рустам Сагдуллаев ўйнаган «Ромео» лақабли ўзбек учувчиси ва Евгения Симонова ижросидаги У-2 учувчиси Маша Попованинг севги ҳикояси тасвирланган.

Фашистларга қарши курашда Марказий Осиё аскарлари чинакам эпик куч, чаққонлик ва жасорат кўрсатганлар. Биргина қирғизистонлик Қизил Армия аскари Акун Садирбоевнинг ҳикояси нақадар диққатни тортади. Бошқа иккита жангчи билан биргаликда у немис бункери ёнидаги хандақни эгаллайди. Фашистлар Қизил Армия аскарларига гранаталар отмоқчи бўлади, бироқ Садирбоев уларни ушлаб, орқага ташлайди. У ўн олтита гранатани тутиб олади ва уларни душманга қайтариб ташлайди, лекин ўн етинчисини ташлашга улгурмайди – граната унинг қўлида портлайди.

Тахминий ҳисоб-китобларга кўра, Иккинчи Жаҳон уруши йилларида минтақа бир миллион икки юз эллик мингдан ортиқ ҳарбий хизматчиларни йўқотган.

Нажот макони

Ваҳоланки, ўша оғир йилларда Марказий Осиё нафақат қаҳрамон жангчилар ватани, балки бутун мамлакатнинг ишончли фронт орти маконига ҳам айланганди. Айнан фронторти тинч аҳолини озиқ-овқат ва саноат моллари билан, армияни эса озиқ-овқат ва қурол-яроғ билан таъминлаган.

Бундан ташқари, нацистлар қўшинларидан нажот топиш учун Совет Иттифоқининг ғарбий қисмидан одамлар эвакуация қилинган.

Шундай қилиб, СССРнинг фронтолдт ҳудудларидан Ўзбекистон ССРга бир миллионга яқин одам юборилган, шу жумладан 200 мингдан ортиқ ота-онасиз қолган болалар. Айрим ўзбек оилалари етим болаларни асраб олишган ва улар учун янги ота-она бўлишган. Турли миллатга мансуб 15 нафар фарзандни асраб олган Шамахмудовлар оиласининг ҳикояси шу маънода классикага айланган. Лекин, албатта, ҳаммани асраб олишнинг иложи бўлмаган, Тошкентда 150 дан ортиқ меҳрибонлик уйлари ташкил этилган.

Эвакуация қилинганлар Қозоғистонга ҳам оқиб келишган. Бир пайтлар уларнинг сони 700 минг кишидан ошган. Мактаблар, университетлар ва касалхоналар уч сменада ишлаган ва келганларни керакли нарсалар билан таъминлашган.

Қирғизистон ССР бошқа республикалардан келган 300 минг фуқаро, шу жумладан қамалда қолган Ленинграднинг 16 минг аҳолиси учун нажот макони бўлди. Ленинградликлар орасида маҳаллий аҳоли томонидан асраб олинган юзлаб болалар ҳам бор бўлган. Айтиш керакки, бу ҳақиқий жасорат эди, чунки болаларни қандайдир тарзда овқатлантириш ва кийинтириш керак эди — болани қабул қилиш орқали оила унинг келажакдаги ҳаёти учун тўлиқ жавобгарликни ўз зиммасига олган.

1942 йил август ойида Курменти қишлоқ Советининг ўн олти ёшли раиси Тўқтўғон Олтибасарова Ленинграддан эвакуация қилинган 150 нафар болани ўз қарамоғига олади, уларнинг баъзилари икки-уч ёшда бўлган. Тўқтўғоннинг ўзи болаларни оч нахор, йиртиқ кийимларда олиб келишганини кўзларида ёш билан эслайди. Кўпчилик болалар ҳатто ота-онасининг қаердалигини ҳам билмас эди.

Тожикистон ҳам эвакуация қилинганларни қабул қилган. 1941 йил августидан 1942 йил сентябригача СССРнинг турли ўлкаларидан эвакуация қилинган 140 мингдан ортиқ фуқаролар республикага олиб келинган. Маҳаллий аҳолининг ўзлари озиқ-овқат, кийим-кечак ва энг зарур нарсаларга муҳтож бўлган, аммо улар келганлар билан сахийлик билан ўзларига керак бўлган ҳамма нарсани баҳам кўришган.

Қимматбаҳо тақинчоқлар — танклар ва самолётлар ишлаб чиқариш учун

Ўша йилларнинг шиори «Ҳаммаси фронт учун, ҳаммаси ғалаба учун!» Марказий Осиёда жуда долзарб бўлган. Бу ерда нафақат одамлар, балки бутун бир корхоналар ҳам эвакуация қилинган ва бундай корхоналар сони юзлаб бўлган.

Уруш йилларида нафақат тракторлар, балки ҳарбий техника ҳам ишлаб чиқарилган Харьков трактор заводи ёрқин мисолдир. Шароит ниҳоятда қийин бўлган. Одамлар ёмон овқатланган; улар минимал рационда кунига 12-14 соат ишлаганлар. Электр қуввати ва иситиш бўлмаган, шунинг учун қишда устахоналардаги ҳарорат -10 ° C гача тушиб кетган, бу эса металл билан ишлашни жуда қийинлаштирган.

1943 йилга келиб Ўзбекистонда 70 дан ортиқ тўқимачилик корхоналари фаолият кўрсатиб, уларда 100 мингдан ортиқ ишчилар, асосан аёллар ва ўсмирлар ишлаган. Ишлаб чиқариш кечаю кундуз, уч сменада амалга оширилган, ойига икки миллион метргача мато ишлаб чиқарилган. Бу матодан биринчи навбатда ҳарбий кийимлар, чодирлар, парашютлар ва пальтолар тикилган.

Иккинчи жаҳон уруши йилларида Марказий Осиёда амалга оширилган энг йирик лойиҳалар қаторида Буюк Чуй канали қурилишини ҳам алоҳида таъкидлаш жоиз. Канал Чуй водийсининг қурғоқчил ерларини сув билан таъминлаши ва экин майдонларини кўпайтириши керак эди. Иш 1942 йилнинг ёзида бошланган. Сменада бир ишчи қўлда 10 куб метргача тупроқ қазиган. Канал қурилишида ҳафтасига етти кун, кунига 12-14 соат 20 минг киши ишлаган. Қурилиш 1944 йили якунланган.

Яна бир муҳим лойиҳа Қирғизистонда янги темир йўл линиясини қуриш бўлган. Бу йўл одамлар ва юкларни, биринчи навбатда, фронт учун ташиш учун катта стратегик аҳамиятга эга бўлган. Янги йўлнинг узунлиги 180 километр бўлиб, унда 15 мингдан ортиқ киши меҳнат қилган. Қурилиш ўта оғир шароитда, тоғларда олиб борилган, оғир қурилиш техникаси етишмас эди. Ёзда ҳарорат +40 ° C дан қишда -30 ° C гача бўлган. Йигирмадан ортиқ кўприк қурилган, бир қанча туннеллар қазилган.

Уруш бошида СССР ҳукумати Тошкентга, жумладан, Ленинград, Киев ва Харьков каби ўнлаб тиббиёт институтларини эвакуация қилган. Институтлар билан Ўзбекистонга беш мингдан ортиқ профессор-ўқитувчилар, докторлар ва талаба-ёшлар келган ва улар янги авлод шифокорларига устозлик қилишган.

СССРнинг Европа қисмидан Тошкентга ёзувчилар, шоирлар, режиссёрлар, актёрлар, бастакорлар ва рассомлардан иборат икки юздан ортиқ таниқли санъаткорлар кўчиб келган. Уруш йилларида бу ерда Анна Ахматова, Алексей Толстой, Корней Чуковский, Илья Сельвинский, Сергей Эйзенштейн ва бошқалар ишлаган.

Ўзбекистон ва ўша пайтдаги Ўрта Осиёнинг бошқа республикаларида совет рассомлари ҳаётига оид кўплаб хотиралар сақланиб қолган.

Тошкентда эвакуация қилинган театрлар, жумладан, МХАТ (Москва бадиий театри) ва Большой театр ишлаган, киностудиялар эса фильмлар ишлаб чиқаришда давом этган – уларнинг қирқдан ортиғи уруш йилларида суратга олинган.

Аммо барибир энг муҳими ҳарбий саноат фаолияти эди.

СССРнинг ғарбий ҳудудлари душман назорати остида бўлганлиги сабабли, Қозоғистон кўмир, нефть, мис ва молибден етказиб берувчи сифатида катта рол ўйнай бошлади. 1942 йили республика умумиттифоқ қўрғошин эритишнинг 85 фоизини таъминлаган.

Демак, Қизил Армия томонидан отилган 10 ўқдан 9 таси Қозоғистон қўрғошиндан тайёрланган.

Армия нафақат давлат ҳисобидан таъминланган. Фронтга юборилган нарсаларнинг катта қисми маҳаллий аҳоли томонидан тўпланган ёки уларнинг пулига сотиб олинган. Қирғизистонни мисол қилиб келтириш мумкин. Умуман олганда, уруш йилларида республика аҳолиси Мудофаа жамғармасига 189 миллион рублдан ортиқ пул ва 964 миллион миқдорида облигациялар берган.

Ўша йилларда аёллар армияни қурол-яроғ билан таъминлаш учун кўпинча ўз тақинчоқларини ҳадя қилишган. Бу маънода мутлақ рекорд туркман аёлларига тегишли бўлган. Уларнинг тақинчоқларидан тушган пул бешта танк колоннаси ва еттита жанговар самолётларни ишлаб чиқаришга сарфланган. Туркман йигитлари эса ўзларининг энг қимматли бойликлари — зотли отларини фронтга жўнатганлар.

10 минг доллардан 200 манатгача

Фашистлар Германияси устидан қозонилган ғалабага саксон йил тўлди. Иккинчи жаҳон уруши қатнашчилари жуда кекса одамлар, уларнинг сони йил сайин камайиб бормоқда. Шунинг учун, уларнинг ҳаётини иложи борича осонлаштириш, уларни иложи борича қулай ва фаровон қилиш истаги бутунлай табиий нарса. Бундан ташқари, молиявий жиҳатдан бу унчалик оғир эмас. Бироқ, бу ерда ҳам турли республикалар ҳокимияти турлича йўл тутмоқда.

Шундай қилиб, 9-май Хотира ва қадрлаш куни сифатида нишонланадиган Ўзбекистонда бу йил барча Иккинчи жаҳон уруши қатнашчилари ва ногиронларига 10 минг доллардан тўланади. Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиси деб топилган фуқароларга 25 миллион сўм (1930 доллар) тўланади. Бундан ташқари, 9-майга қадар фронторти меҳнаткашлари 3 миллион сўм (230 доллар) олади. Умуман олганда, бугунги кунда Ўзбекистонда атиги 82 нафар Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиси ва уларга тенглаштирилган шахслар истиқомат қилади.

Ўзбекистон ҳукумати уруш қатнашчиларини қўллаб-қувватлашнинг бошқа чораларини ҳам кўрсатди. Хусусан, ёлғиз ва кам таъминланган фахрийларнинг турар-жойларини ободонлаштириш ишлари олиб борилди, парвариш ва тиббий ёрдам кўрсатиш мақсадида уйда патронаж хизмати ташкил этилди, санаторийларга бепул йўлланмалар берилди.

Қозоғистонда истиқомат қилувчи уруш фахрийларига Ғалабанинг саксон йиллиги муносабати билан 5 миллион тенге (9,6 минг доллар) миқдорида бир марталик моддий ёрдам берилади. 2025 йил 1 апрель ҳолатига кўра, мамлакатда 111 нафар Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиси, шунингдек, ғалабага ҳисса қўшган 42545 нафар фуқаро истиқомат қилади. Уруш фахрийлари учун ойлик ижтимоий тўловларнинг умумий миқдори 262 334 тенге (502 доллар), ногиронлар учун эса 279 330 тенге (535 доллар)ни ташкил этади.

Тожикистонда Улуғ Ватан уруши фахрийларига Ғалабанинг 80 йиллиги муносабати билан 50 минг сомоний (4810 доллар) тўланади. Маблағлар мамлакат президентининг захира фондидан ажратилади. Бундан ташқари, пойтахтда яшовчи уруш қатнашчиларининг ҳар бири 25 минг сомони (2405 доллар) олади. Бугунги кунда Тожикистонда атиги 17 нафар Улуғ Ватан уруши қатнашчиси қолган.

2025 йил 1 апрель ҳолатига кўра, Қирғизистонда 32 нафар уруш қатнашчиси бор. Уларга тўловлар учун Президент жамғармасидан 3 миллион 232 минг сўм (37 минг доллар) ажратилади. Ҳар бир фахрийга 100 минг сомдан (1140 доллар) берилади.

Ғалабанинг 80 йиллиги муносабати билан Туркманистондаги Улуғ Ватан уруши фахрийларига ҳам пул тўловлари ва совғалар топширилади. Бироқ, бу тўловлар жуда камтарона, энг камида — атиги 200 манат (60 доллар). Шунингдек, фахрийларга давлат раҳбари номидан қимматбаҳо совға топширилади. Туркманистонлик фахрийларнинг айнан шу тарзда хурсанд қилиниши расман эълон қилинмаган.

"Азия-плюс" архив фотосурати

Президентлар ва десантчилар

Ғалаба юбилейига бағишланган тадбирлар бу йил республикалар орасида фарқ қилади.

8 ва 9 май кунлари Ўзбекистонда концертлар, кўргазмалар, театрлаштирилган томошалар, «Янги авлодга хотира мактуби» шиори остида 5 километрлик пойга бўлиб ўтади. Тадбир Тошкент шаҳридаги «Янги Ўзбекистон» истироҳат боғида Мудофаа вазирлиги томонидан пойтахт ҳокимлиги билан ҳамкорликда ўтказиладиган байрамона феерверк ва ранг-баранг пиротехника шоуси билан якунланади.

Қозоғистонда, одатдагидек, байрам деярли бутун мамлакат бўйлаб нишонланади. Асосий воқеалар аллақачон бошланган. Шу тариқа, 7 май – Ватан ҳимоячилари куни муносабати билан Остона шаҳрида ҳарбий парад бўлиб ўтди, у миллий телеканаллар орқали жонли эфирда намойиш этилди, байрам концертлари намойиш этилди. 8 май куни соат 15:00 да Ғалабанинг 80 йиллигига бағишлаб «Таза Қазақстан» экологик акцияси доирасида дарахт экиш тадбири режалаштирилган. 9 май куни Ботаника боғида енгил атлетика эстафетаси бўлиб ўтади. 10 май куни Давлат академик филармониясида «Май вальси» номли катта байрам концерти ва соат 18:00 да. Мамбетов номидаги Озарбайжон Давлат драма ва комедия театри саҳнасида «Ар адамы. Бауыржан» ҳужжатли драмасининг премьераси бўлиб ўтади. У — панфиловчи жангчи, Совет Иттифоқи Қаҳрамони Бауиржон Момишули ҳақида.

Бундан ташқари, Қозоғистоннинг турли вилоятларида ҳалок бўлган қаҳрамонлар хотирасига ўрнатилган ёдгорликлар пойига анъанавий гул қўйиш маросимлари, концертлар ва театрлаштирилган томошалар, ватанпарварлик тадбирлари, кўргазма ва маърузалар, меҳнат фахрийлари ва фронт орти меҳнаткашлари билан учрашувлар ўтказиш режалаштирилган.

Қирғизистонда 8 май куни Бишкекнинг марказий Ала-Тоо майдонида ҳарбий парад бўлиб ўтади. Шу куни Фрунзе кўчасида ҳарбий техника кўргазмаси очилади. 9 май куни «Ўлмас полк» марши бошланади. Соат 10:00да «Мангу олов»да йиғилиш реквием бошланади. 17:00 дан 22:00 гача Ала-Тоода Қирғизистон ва Россия санъат усталари иштирокида «Ғалаба қўшиқлари» байрам концерти, кўргазмалар ва дрон-шоу бўлиб ўтади.

8 ва 9 май кунлари Тожикистон шаҳарларида ҳам байрам тадбирлари бўлиб ўтади. 8 май куни Душанбедаги Ғалаба боғида Президент Эмомали Раҳмон иштирокида гулчамбар қўйиш маросими бўлиб ўтади. Шу куни ҳарбий парад бўлиб ўтади, унда 4,5 мингга яқин ҳарбий хизматчи иштирок этади. 9 май, Ғалаба куни Душанбеда «Ўлмас полк» акцияси бўлиб ўтади. Бундай тадбирлар мамлакатнинг бошқа шаҳар ва туманларида ҳам ўтказилади.

Аммо Туркманистонда Ғалаба паради 6 май куни бўлиб ўтди. Тўғри, у марказий майдонда эмас, Ашхободдаги Пушкин номидаги туркман-рус мактабида бўлиб ўтди. Унда қуролли кучларнинг турли бўлинмалари: Ҳарбий-ҳаво кучлари, Ҳарбий-денгиз флоти, сув ости бўлинмалари, ҳаво-десант қўшинлари ва пиёда қўшинларининг ҳарбий либосларини кийган юзга яқин ўрта мактаб ўқувчилари иштирок этди.

Байрам тадбирлари қаторида Туркманистон Тасвирий санъат музейида очилган кўргазма ҳамда 10 май куни «Ватан» кино-концерт марказида бўлиб ўтадиган тантанали «Ғалаба концерти»ни алоҳида таъкидлаш мумкин. Дастурда уруш йилларига оид мумтоз асарлар ва ватанпарварлик мавзуидаги замонавий композициялардан спектакль намойиш этилади.

Бундан ташқари, байрам тадбирлари доирасида вилоятлардаги «Халқ хотираси» ёдгорлик мажмуаси ва ҳарбий шон-шараф ёдгорликларига гул қўйиш маросимлари ташкил этиш, мавзули суҳбатлар, ашула ва мусиқа учрашувларини ўтказиш режалаштирилган.

Таъкидлаш жоиз, республикалардаги айрим тадбирлар президентлар иштирокисиз ўтади: Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари – Шавкат Мирзиёев (Ўзбекистон), Қосим-Жомарт Тўқаев (Қозоғистон), Садир Жапаров (Қирғизистон), Сердар Бердимуҳамедов (Туркманистон), Эмомали Раҳмон (Тожикистон) Ғалабанинг саксон йиллигини нишонлаш учун Москвага ташриф буюради. Қизил майдонда бўлиб ўтадиган парадда Марказий Осиё давлатларининг ҳарбий хизматчилари иштирок этишади.