«Буюк давлатларга Марказий Осиё мамлакатларининг минтақавий муаммолари қизиқмас»

Буркитбай Аяган. «Фарғона» фотосурати

«Марказий Осиё ва Озарбайжон: умумий маънавий ва маърифий мерос — умумий келажак» мавзуидаги халқаро конгресс Тошкентдаги Ислом цивилизацияси марказида бўлиб ўтди. Озарбайжон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистондан юзлаб олимлар тарих, маданият, санъат ва, албатта, дин билан боғлиқ муҳим гуманитар масалаларни муҳокама қилдилар. Конгресс Марказий Осиё республикалари раҳбарларининг Тошкентга ташрифи доирасида бўлиб ўтди, бу эса президентлар ҳам иштирок этадиган форумни қисман сиёсийлаштиради. «Фарғона» конгресс иштирокчиларидан бири, Қозоғистон Миллий фанлар академияси академиги ва Республика Фан ва олий таълим вазирлиги Фан қўмитаси Давлат тарихи институти директори ўринбосари, профессор Буркитбай Аяган билан суҳбатлашди.

— Ислом цивилизацияси маркази ҳақида таассуротларингиз қандай?

— Жуда зўр, ажойиб кошона. Марказ, албатта, Тошкентга янада кўрк бағишлади. Бундай марказлар ҳамма жойда ташкил этилиши керак. Масалан, Қирғизистон бундай кенг кўламли лойиҳани амалга оширишга қодир бўлмаслиги мумкин, аммо Қозоғистон бунга қодир. Балки бизда ҳам шунга ўхшаш глобал лойиҳаларни яратишни ўйлаб кўришар. Музей коллекцияси аъло даражада сақланган. Қуръонлар залидаги Ҳазрати Усмон Қуръони узукка кўз кўйгандай.

— Марказий Осиё давлатлари ва Озарбайжон ўртасидаги умумийликни тарихий нуқтаи назардан қандай кўрасиз?

— Мен бу ерга тарих ёзувчи, замонавий тарих ва ўрта асрлар бўйича дарсликлар муаллифи сифатида келганимда, эҳтимол, тарихда биринчи марта бу давлатлар раҳбарлари, суверен давлатлар сифатида, турли масалаларни муҳокама қилиш учун учрашаётгани ҳақида ўйладим. Инқилобдан олдинги, «Россия» даврида буни тасаввур ҳам қилиб бўлмас эди. Совет даврида бундай учрашувларни ўйламаса ҳам бўларди: зеро ҳамма нарса жараённи бошқарадиган Москва орқали ҳал бўларди.

Ва ҳаттоки мустақиллик йилларида ҳам — 1991 йилдан бери 34 йил ўтди — бундай форматда ҳеч қачон учрашувлар бўлмаган. Давлатлар бошқа кўплаб масалалар билан банд эдилар: чегара масалалари, иқтисодий масалалар ва бошқалар. Мана энди давлатлар раҳбарлари ва, кенгроқ айтганда, халқлар маънавий қадриятларга кўпроқ эътибор беришни бошлайдиган вақт келди.

Нима учун Марказий Осиё? Биринчидан, бу республикалар халқлари — туркийлар, тожик мисолида эронийлар чамбарчас боғликликка эга. Озарбайжоннинг қўшилиши тасодифий эмас эди: озарбайжонлар ҳам туркий халқдир. Аммо, биз билганимиздек, Озарбайжон географик жиҳатдан Марказий Осиёнинг бир қисми эмас, у Кавказнинг бир қисми. Туркиянинг йўқлиги тушунарсиз – ахир у ҳам туркийтилли мамлакат.

Конференцияда муҳокама қилинган мавзулар чиндан ҳам қизиқарли бўлди: музейшунослик, кутубхоначилик, илмий алоқалар ва умуман олганда гуманитар масалаларнинг кенг доираси.

Шу билан бирга, мамлакатларда бир қатор муаммолар тўпланиб қолган, баъзилари жуда жиддий. Масалан, республикалар ўртасидаги чегаралар ҳақида жуда қизғин мунозаралар бўлиб ўтди ва биз буни Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги можароларни кўрдик. Бу халқларнинг ўз тарихларида бир қатор масалалар бўйича тушунмовчиликлар мавжуд, чунки Совет даврида партия тарихи давлатлар тарихидан кўра кўпроқ ўрганилган.

Шунинг учун бундай юқори даражадаги учрашувлар мутлақо зарур эди; том маънода улар ўтказилиши керак эди. Мен бу ерда жуда жиддий олимларни кўрдим: тадқиқот институтлари директорлари, етакчи тадқиқотчилар, дарслик муаллифлари. Бундан ташқари, бу ерда киноижодкорлар тўпланишди; улар ўз ишларини тақдим этдилар ва фильмлар намойиш этилди.

Ўтган йили Марказий Осиё тарихчилари форуми бўлиб ўтганди. Давлат тарихи институти Ташқи ишлар вазирлиги номидан ташкилотчилардан бири эди. Ўша пайтда гуруҳ анча чекланган эди: уч ёки тўртта тарихчи келиб, икки кун давомида муҳокама қилишди, меморандум қабул қилишди ва кейин кетишди. Мен материаллар юборган Россия ҳам билвосита иштирок этди.

Ҳозирги Тошкентдаги учрашув анча кенгроқ масалалар ва иштирокчиларни қамраб олди. Ва, менинг тушунишимча, конгрессда Марказий Осиё давлат раҳбарлари иштирок этади, бу эса форумга жуда юқори мақом беради.

— Афтидан, мамлакатларни, биринчидан, Ислом дини, иккинчидан, уларнинг умум постсовет тажрибаси бирлаштиради. Масалан, бу ерда ҳали ҳам кенг тарқалган рус тили шаклида.

— Сиз жуда тўғри таъкидладингизки, бу ерда асосан постсовет республикалари тўпланди. Лекин, масалан, Россияда туркийзабон автоном республикалар — Бошқирдистон, Татаристон ва бошқалар бўлса-да, Россия иштирок этмади. Менимча, ҳозирги кун тартиби «Марказий Осиё»га кўпроқ қаратилган. Минтақа давлатлари муҳокама қиладиган кўп масалалар бор: сув ресурслари, иқтисодий муаммолар, инфляция, савдо алоқалари, Хитой ёки Россиянинг савдо босими. Буларнинг барчаси реал ва доимий омил бўлиб қолади. Биз давлатларда муаммолар йўқ деган иллюзиядан воз кечишимиз керак. Улар ҳаммада бор, савол уларни ўз вақтида ва самарали тарзда қандай ҳал қилишда.

— Бу яқинлашишни ҳозирги глобал вазият контекстида қандай баҳолаш мумкин?

— Замонавий дунё икки йўналишда ҳаракатланмоқда. Бир томондан, буюк давлатларнинг роли ортиб бормоқда. XVIII асрдан бошлаб дунё тақдирини буюк давлатлар деб аталувчи давлатлар — Франция, Буюк Британия, кейин эса XVIII–XIX асрларда Германия, ХХ асрда Қўшма Штатлар қўшилди. Россия империяси ҳам XVIII срда сезиларли даражада кучайди. XXI асрда Хитой, шубҳасиз, ўзининг ҳарбий салоҳияти ва саноат қудратининг бирлашган кучига асосланиб, буюк давлатлар қаторига кирди.

Бугунги кунда биз йирик давлатлар ўртасидаги можароларни кўряпмиз, бу жуда хавфли. Бу кўпгина минтақаларга, жумладан Марказий Осиёга ҳам таъсир қилмоқда

Бошқа томондан, ушбу нотинч вазиятда кичик ва ўрта давлатлар ҳам ўз механизмларини, муаммоларни муҳокама қилиш ва қўшма чора-тадбирларни ишлаб чиқиш учун ўз платформаларини яратишга ҳаракат қилишмоқда. Булар асосан ҳарбий эмас, балки гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий масалалардир.

Байроқлар. ИЦМ матбуот хизмати фотосурати

— Сизнингча, Исломни иштирокчи давлатлар учун қай даражада бирлаштирувчи куч деб ҳисоблаш мумкин?

— Форумда дунёда кучайиб бораётган исломофобия муҳокама қилинди, Ислом тинчлик ва эзгуликка чақирувчи ёрқин дин эканлиги таъкидланди. Аммо бу мавзу устунлик қилмади. Аксинча, Ислом ғоялари фонда эшитилди, чунки тадбир Ислом цивилизацияси маркази биносида, тегишли рамзий муҳитда бўлиб ўтди.

Асосий эътибор ҳали ҳам маънавий ва таълимни ривожлантиришга, жумладан, ёшлар камолотига қаратилди. Шу нуқтаи назардан, Ислом, шубҳасиз, минтақанинг маънавий ўзига хослигининг муҳим қисми, интеграция учун асос ва пойдевор бўлиб хизмат қила оладиган элементлардан бири сифатида қаралади.

Ислом яҳудийлик, буддизм ва христианлик билан бир қаторда буюк жаҳон динларидан биридир. Унинг бутун дунё бўйлаб кўплаб диндорлар жамоаси бор ва бу омилни эътиборсиз қолдириб бўлмайди. Буни муҳокама қилиш керак. Исломофобия мавжуд, Совет даврида қатъий тақиқлар мавжуд эди ва ҳатто бугунги кунда ҳам баъзи авторитар давлатлар ўз чегаралари ичидаги динларга қарши фаол курашмоқда. Агар бу муаммолар муҳокама қилинмаса, улар назоратдан чиқиб кетиши мумкин.

Шу билан бирга, Ислом ичида радикал ҳаракатлар ҳам мавжуд. Уларга тизимли равишда қарши курашиш керак, чунки радикаллар бу мамлакатлар фуқаролари. Дин таъсирига тушиб, экстремистга айланиб кетадиган одамлар ҳам бор. Бу ҳазил эмас. Мен форумда радикал ислом Марказий Осиёга «ярашмас»лигини айтдим.

Лекин биз тушунишимиз керак: бу ерда асосан ижодкор зиёлилар вакиллари — олимлар, музей ходимлари, киноижодкорлар тўпланди. Улар динга асосан билвосита — интеграция, бирлашиш ва ёшларнинг маънавий ривожланишининг калитларидан бири сифатида қарашади. Ёшларнинг «тўғри» йўналишда ривожланиши учун Ислом асослардан бири бўлиши мумкин ва бўлиши керак, лекин ягона ёки доминант кун тартибида эмас.

— Сиз буюк давлатлар ҳақида гапирдингиз. Европа Иттифоқи, ички қарама-қаршиликларига қарамай, қайсидир маънода яхлит бирлик сифатида ҳам қабул қилинади. Тарихий нуқтаи назардан, Марказий Осиё мамлакатларининг ўхшаш интеграциясига — умум иқтисодий платформага эга Европа Иттифоқи каби иқтисодий иттифоққа қарагандек қараш мумкинми?

— Европа Иттифоқи улкан мамлакат эмас, балки иттифоқ, асосан иқтисодий иттифоқ. Агар Марказий Осиё республикалари нисбатан изоляцияда мавжуд бўлганида, биз потенциал жиҳатдан ҳаётий интеграция бирлашмаси ҳақида гапиришимиз мумкин эди.

Лекин Марказий Осиёнинг энг заиф нуқтаси бу — Хитойдир. Хитойнинг иқтисодий салоҳияти минтақа мамлакатларига ҳам, Россияга ҳам катта таъсир кўрсатади. Хитой товарлари том маънода бутун дунё бўйлаб оқмоқда — улар АҚШ, Европа ва, албатта, Марказий Осиёда мўл-кўл.

Шунинг учун, иқтисодий муносабатлар ҳақида гап кетганда, Марказий Осиёнинг бирлашган иқтисодиёти ҳақида эмас, балки ўзига хос, маҳаллий жиҳатлар: сув ресурслари, энергия ресурслари, жумладан, нефть маҳсулотлари, транспорт йўлаклари ва бошқаларни тақсимлаш ҳақида гапириш тўғрироқ бўлади. Бундай локал масалалар, албатта, муҳокама қилиниши ва келишилиши мумкин. Аммо кенгроқ маънода, менимча, Марказий Осиё республикалари иттифоқи Хитой фонида тўлиқ самарали бўлмайди.

— Хитой, «ёнимизда», шунчаки тўлақонли иттифоқ шаклланишига тўсқинлик қиладими?

— Хитой буни хоҳламаслиги учун эмас, балки Хитой жуда кўп ишлаб чиқаради ва улкан иқтисодий кучга эга. Унинг товарлари ва капитали объектив равишда устунлик қилади.

— Демак, Марказий Осиё учун қандайдир умумий иқтисодий платформа, «олтин» деб аталадиган умумий валюта ҳақида гапириш ҳақиқатга тўғри келмайдими, шундайми?

— Мутлақо ҳақиқатга тўғри келмайди.

— Туркиянинг «Турон» билан боғлиқ ғояси ҳақида нима дейиш мумкин?

— Бу ҳам худди шундай нарса. Бу асосан афсонавий конструкция, анъана. У вақтинчалик нарса сифатида мавжуд бўлиши мумкин — маданий ва психологик алоқалар, рамзийлик, риторика шаклида.

— «Рус дунёси» кабими?

— Булар бутунлай бошқа-бошқа нарсалар; мен уларни тўғридан-тўғри таққосламасдим. Ва, энг муҳими, Марказий Осиё мамлакатлари Туркия «ҳомийлиги» остига бирлашишни режалаштирмаяпти. Бу ерда ҳеч ким Туркияни «катта оға» деб ҳисобламайди.

Глобал кучлар — Европа, АҚШ ва Хитой бор — Марказий Осиё ҳам, Туркия ҳам ишлаб чиқармайдиган технологиялар ва маҳсулотлари билан таъсир кўрсатади. Ўйин қоидалари кўпинча улар томонидан белгиланади. Хитой, Малайзия ва Тайван жуда муҳим ўйинчилардир. Масалан, Европа Иттифоқи Қозоғистон иқтисодиётига энг кўп маблағни Нидерландия — кичик, аммо жуда фаол мамлакат орқали инвестиция киритади.

Реалист бўлиш керак. Бир қатор соҳаларда Марказий Осиё республикалари ҳамкорлик қилиши мумкин ва керак. Лекин менимча, минтақа глобал ўйинчига айланолмайди. Бунга шубҳам йўқ.

— Лекин минтақа ҳакам бўлмаса ҳам, хаб бўлишга интилиши мумкинми?

— Марказий Осиё, албатта, катта ресурсларга ва 60 миллиондан ортиқ аҳолига эга бўлган қизиқарли минтақа. Аммо агар сиз кенгроқ манзарага қарасангиз, яқин атрофда 1,5 миллиард аҳолига эга ва дунёдаги энг кучли иқтисодиётлардан бири бўлган Хитой жойлашган бўлиб, у игналардан тортиб ракеталаргача ҳамма нарсани ишлаб чиқаради. Унинг товарлари Марказий Осиё бозорларини тўлдиряпти ва арзонлигича қолмоқда.

Минтақанинг саноат секторида нима бўлишидан қатъи назар, бу борада Хитойдан ўзиб кетиш деярли имконсиз. Хитой барибир арзонроқ ва тезроқ ишлаб чиқаради. Шунинг учун, соф иқтисодий нуқтаи назардан, мен анча пессимистман.

Ресурслар экспортига — нефть ва газга — эътибор қаратиш реалистик бўлиб қолмоқда. Бу ерда ҳақиқий истиқболлар мавжуд. Туризмни ҳам ривожлантириш керак.

— Инсон ресурслари? Форум айнан шу ҳақида эмасми?

— Албатта, инсон капитали ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Бу миграция, таълим ва маданий алмашинувга ҳам тегишли. Аммо глобал миқёсда, такрорлайман, асосий қарорлар ҳалиям буюк давлатлар томонидан қабул қилинади. Улар минтақавий бирлашмалар ишларига фаол аралашадилар — ва мен фақат Европа Иттифоқи ёки Жанубий Америка мамлакатлари ҳақида гапирмаяпман. Биз уларнинг Яқин Шарқ, Африкага — географик жиҳатдан бу давлатлардан жуда узоқда жойлашган минтақаларга аралашишини кўряпмиз.

Марказий Осиё ҳам уларнинг диққат марказида. Уларда молиявий, технологик, ҳарбий ресурслар мавжуд ва улар бундай фаолиятни амалга оширишга қодир.

— Ҳозирги кунда Марказий Осиёнинг ўзига хослиги ва меросини сақлаб қолиш ҳақида кўп гап-сўзлар бор. Буни бирлашган, қўшма саъй-ҳаракатлар орқали амалга ошириш осонроқ бўлмасмиди?

— Бундай фикрлашда жуда кўп романтизм бор. Замонавий дунёда тўлиқ изоляция деган нарса йўқ, бу қандайдир «ёпиқ» иттифоқ ҳақида гапириш учун етарли. Қандай бўлмасин, кичик давлатлар ҳали ҳам нуфузли ўйинчилар билан — ҳеч бўлмаганда интернет, ижтимоий тармоқлар ва миграция оқимлари орқали ўзаро алоқада бўлишлари керак бўлади.

Бир неча миллион ўзбеклар фақат мамлакат ташқарисида яшайди. Ташқи таъсирни бутунлай йўқ қилишнинг иложи йўқ. Шунга қарамай, минтақа мамлакатлари ўртасидаги муносабатлар муҳим ва уларни мустаҳкамлаш керак. Марказий Осиё мамлакатларининг ўзлари ҳал қиладиган аниқ, долзарб масалалари мавжуд: Афғонистон билан сув ресурслари можаролари, Орол денгизини қутқариш, трансчегаравий экологик муаммолар, маданият ва тарихий мерос.

Франция ёки Қўшма Штатларга бу масалалар унчалик қизиқ эмас. Шунинг учун, ташқи кучларнинг таъсиридан қатъи назар, минтақавий муаммоларни ҳал қилиш масъулияти охир-оқибат Марказий Осиё давлатларининг зиммасига юклатилади.

ℹ️ Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан 13-15 ноябрь кунлари «Марказий Осиё ва Озарбайжон: умумий маънавий ва маърифий мерос – умумий келажак» мавзуида халқаро конгресс бўлиб ўтди. Тадбир Ташқи ишлар вазирлиги, Ўзбекистон Фанлар академияси, Марказий Осиё халқаро институти ҳамда Ўзбекистон маданий меросини асраш, ўрганиш ва оммалаштириш бўйича Бутунжаҳон жамияти (WOSCU) ҳамкорлигида ташкил этилди.

ℹ️ Ислом цивилизацияси маркази Хасти-Имом мажмуаси ёнида қурилмоқда. Иншоот қадимги меъморий обидалар шаклида бунёд этилмоқда. Мажмуанинг тўрт томонида баландлиги 34 метрли пештоқлар, ўртада 65 метрли гумбаз қурилган. Марказнинг энг асосий қисмида Қуръони карим зали бунёд этилмоқда. Бу ерда 460 ўринли анжуманлар зали ҳам қуриб битказилди. ИЦМ Ўзбекистон халқаро исломшунослик академияси ва дунёнинг ихтисослаштирилган илмий-таълим марказлари билан ҳамкорликда аждодлар меросини ўрганиш, идрок этиш борасида маърифий масканга айланиши кўзда тутилган.